‘What needs my Shakespeare for his
honour’d bones,
The labour of an age in piled Stones,
Or that his hallow’d reliques should be
hid,
Under a Star-ypointing Pyramids?
A Khuh Hawnna :
He hla hril hi John Milton-a hla hril On Shakespeare 1630 atanga lak chhuah a
ni a. A thih hnu kum 16 a liam tikah, kum 1632 khan John Milton-a chuan a hla
hril kal tlangin W. Shakespeare-a chawimawina ngaihnawm tak a rawn pho lang ta
a ni. Eng vangin nge John Milton-a hian intitatu taka My Shakespeare a han tih
kher nachhan? Shakespeare-a kha England hnutetuia chawi sei len ni mah se, a
thu leh hla kha khawvela cheng mihring tawh phawt huapzo a nih miau avangin,
amah ngainatu tawh phawtte chuan an intihtatu theih vekzia a rawn a rawn
tarlanna a nih vang a ni.
Milton-a
khan Shakespeare-a ropuizia tar lang turin, Egypt lal ropui Pharoa-ate angin
thlan ropui pyramid kersak a mamawh ve lo a. Mi tinin an hmuh theih thlan lung
ropui ber ber hmanga Shakespeare-a hlutna kha, dam laite’n pho lan hranpa ngai
hauh lovin Shakespeare-a hlutna leh ropuina chu dam laite thinlungah zawk an
dam chhung zawng a awm reng tawh zawk tiih Shakespeare-a kha a rawn chawimawi
ta a nih kha. Chu an thinlunga Shakespeare-a ropuina leh hlutna chu leilung dana
mihringte’n kan ngaih ropui leh ngaihhlut marble leh rohlu dang dang hmanga tar
lan ai chuan a hlut zawk kumkhua turzia Milton-a Hian thiam takin a rawn chham
chhuak ta a.
Milton-a’n Shakespeare-a a
chawimawina tluk bawkin Zofate dam chhung zawng, JF Laldailova hian thlan ropui
leh ngaihsanawm, a hmu apiangin, “He tah hian Zofate rohlu a zal e” an
tih ngai hauh lovin a thu leh hla min hnutchhiah atangte zawkin JF Laldilova
ropuina leh hlutna chu, kan thinlungah zawk englai pawhin a awm ve reng tawh
dawn a nih hi. Milton-a vek hian heti hian a hla hril kal tlanga zawhna a zawh
chu a rawn chhang zui ta a.
Dear son of memory, great heir of Fame,
What need’st thou such weak witness of
thy name?
Thou in our wonder and astonishment,
Hast built thy self a live-long Monument.
Hriat
rengna ropui ber, mihringte kan dam chhung zawng a hming chuai tawh ngai lo tur
Shakespeare-a chuan a kut chhuak ropui ber ber kal tlang zawkin, amah kan hriat
rengna tur lungphum amah zawkin a phum ta a ti ang chiahin, JF Laldailova
pawhin a Thu Ngaihnawm Huang, a Bible Thlirna, a lehkhabu lehlin tam tak,
fakselna (critics) lama a kut chhuak leh a diksawnari kal tlangte’n dam laite’n
amah hriat rengna lung phum leh lung phun ropui kan siamsak ngai lovin amah leh
amah a inchawimawi kan ti ve thei ta a nih hi.
A
hun lai na na na kha chuan Zoram khawvelah JF Laldailova anga mipui thinlung
khawih danglamtu, kan thinlunga thu leh hla ngaihvenna thlipui tlehtir theitu,
inhnialna ropui chawk chhuak thei, khawvel huapa lehkhabu ropui ber ber min
hmel hriattirtu dang tum ah an awm lo ti ila, thu kan uar lutuk a ni thei ang
em? JF-a kha a hmel hmu hauh lo pawhin a hming tal chu hre lo an awm lo ang e
tih tur khawpin, a hun lai khan Zoram pumpui kha a al chhuak a ni ber a. Chutiang
khawpa Zofate rohlu, a pianchampha phak kum 100-na puala thu ziak ve tura kei
ve mai sawm kan ni ta tlat mai hi, a zamawm rualin ka nuna mellung pawimawh tak
a nihzia phat kual vel chiam ka tum ting lo mai ang.
Mi hrang a lo piang ta : JF Laldailova kha January ni 9, 1925
kumah lo piangin, tun kum hi a kum 100-na a lo ni ve ta reng mai. Mihring nun
hi eng emaw ber hian a khalh kal thin a, JF Laldailova pawh a bang bik chuang
lo. Engti tiha Zo tawng leh Sap tawng thiam ber tia mite’n an chhal chhan tih
zawhna awm thin chhanna chu, “In mi fakderna hi tak tak ni se ka va han ti
êm! Eng pawh ni se, in rin aia ka thiam chak pawhin, mi lunglêng thei mi ka nih
vang chauh a ni ang. Lunglêng mi ni suh ila khawiah tehlul nge hla chang khat
pawh fumfêa ka by-heart theih ang?” tih hi a ni. Lunglenna hian mihring nun
chhungril bera awm, inphum ru, eng emaw zuk kai harhin, mi thenkhat nunah chuan
thu ziak hmangin a rawn inlar chhuak a.
Mi
thenkhat nunah ve thung chuan lemziak hmangte’n a rawn inpho chhuak thin. JF
Laldailova kha lunglen avanga boral ta ang hiala an sawi Leitlangpui Fam Lalzova
ang maia pa lungleng mi a nihzia, a thu ziak hrang hrang atangin kan hmu kur
ngei nguai a. Kha a lunglenna kha ngawi renga awp hlum mai lovin, thu leh hla
hmangin a rawn pho chhuak ta a. Chu chu Zofate tana malsawmna rohluah a lo
chang ta a nih hi. He a kum 100-na pual hian, JF-a, Dungtawia tia amah
ngamtlâktute'n an koh bawk Sap ṭawng
leh Mizo ṭawng thiamzia, a
sulhnu tlem aṭangin tar lan kan
tum dâwn a ni.
A sap tawng thiamzia : JF-a Mizo țawng thiamzia kha Zo tawng thiam ka ni
inti pha ve ik chuan an sawi bang thei lo a. A Sap țawng thiamzia erawh a thu ziak kal tlanga
fiah tak leh ngaihnawm taka min hluitu, keia lehkha chhiar zau lo leh chhiar
tlem hian hmuh tur alawi ka nei mang der lo a nih hi. Chutih laia keini ang
duangina, JF-a sap ṭawng thiamzia pho lan
lo han tum ve khanglan chu, pialtlepa liluh tum tlukin a harsa tih ka’n hai
hauh lo. A kut chhuak kan ti bawrhbâng zawk ang tih pawh hlauhawm tak a ni!
Mahse, zah fákah lû êm a chhum bik lo'ng chu.
Churachanpur nula hmêl ṭha Ethel-i, Zarbawihi tia a koh duat ṭhin hnenah, JF-a hian lehkha a thawn ṭhin a nih kha. He a lehkhathawn hi Pu R.
Lalrawna'n phuah khawmin, lehkhabuah a siam hlauh mai a. Zofate kan vanneih
phahin, Pu Rawna chunga lawmthu sawi mawlh mawlh tur kan lo ni. Napoleon-a'n
Josephine-i hnena thaikawi bawngte a thawn te, John Keats-a'n Fannu Brawne-i hmangaih
lehkhathawn a thawn ṭhin te, Elizabeth
Barrett Browning-i'n a pasal ni ta Robert Browning-a lehkha a thawnte khawvelin
a ngaihhlut si chuan, Zofate hian JF-a Love Letter hi kan ngaihlu ve ngei tur a
ni!
JF-a hian a Love Letter hi
Mizo leh Sap ṭawngin a ziah
pawlh nasa hle a. Lehkhathawna a sap ṭawng
thu mal chheh dan leh, a thu ziah (sentence) pahnih thum lek aṭangin JF-a sap ṭawng thiamzia tar lan kan tum dâwn a ni. JF-a
hian Figure of Speech, thu ziak chei mawina thu mal chheh dan hrang hrangte a
hmang thiam hlawm hle a! Chung zinga pakhat, kan ziak mi tam zawkin an hman tam
loh tak, Antanaclasis a hman thiam dan kan en dâwn a ni.
Antanaclasis chu thu mal
pakhat ni si, sentence-a thu awmze hran daiha hman kawpna hi a ni. Homonymy nen
hian ngaih pawlh loh tur a ni. Homonymy-ah chuan thu mal lam rik dan inang,
write/right, know/no, waste/waist hmangte’n sentence siam a ni țhin. Tichuan, JF-a'n Ethel-i hnena thu a
thawn hi lo en ta ila. "Don't snap at me by not sending me your
snap." tih thu hi i han chai hmasa ber teh ang.
He thu hlawm khat
(sentence) lekah hian JF-a hian Antanaclasis a hman thiamzia min hmuhtir a.
Snap hmasa zawk hian, ṭawngkam
vin leh nâ taka inṭawng khûmna lam a
hawi a. Snap a hmanna hnuhnung zawk erawh, thlalak emaw thuchah (message)
sawina a ni thung.
Snap hian awmze hrang hrang
a nei a. "Vawi leh khatah a tiang ken lai chu, a lai takah a ti tliak
thut a!" tih thu-ah, vawi leh khata ti tliak sawina hi Snap (verb a
nihna) a ni. "Chu thu thin ṭhawng
tak a han hriat chuan, vawi leh khatah a zawi nghal thut a!" tih thu-ah hian, verb angin ‘zawi
nghal’ tih nân hman theih a ni leh. Thla lak dâwna kan han hmet ri khep
sawi nân Snap hi hman theih a ni leh a. "Min vin vak suh" tih
nân pawh hman theih a ni bawk. Snap hi noun ang pawhin a la hman theih leh ta
zel a. Mahse, chu lam chu kan sawi kai tawh lo mai ang.
Tichuan, JF-a thu ziah
awmzia chu, "I thlalak min rawn thawn tura ka ngenna che kha ngai thiam
lovin, i thlalak min thawn duh loh vangin nâ takin mi hau kher suh ang
che," tiin, Antanaclasis a hman thiamzia a lo lang ta a. Sap ṭawng thu mal han chhaih kual velah zet hi
chuan, JF-a lo chungnunzia kha sâng tak a lo ni! He ṭawngkamah hian Ethel-i va chhaihna Pun (ṭawng mei nei) a bilh tel hi kan hmu thiam
em? Antanaclasis hi Pun chi khat a ni tih lo hre ta bawk ila. A ṭawng neitu sap pachalte pawhin, hei aia mawi
leh nalh hian snap thu mal thu hi an hmang thiam bik kher lo ang!
Benjamin Franklin-a thu hla
pakhatah, "Your argument is sound... all sound" tia Sound thu mal
hman nawnna te, Romeo & Juliet lemchana, "Where civil blood makes
civil hands unclean" tia Shakespeare-a'n Civil thu mal a hman kawpna
te aiin JF-a thu hla hi a nep bik hauh lo tih i hmu thiam chho thuai dâwn e.
Franklin-a thu ziak awmzia
chu, "I hnialkhan han chhawp chhuah chu a dik zet mai. Mahse, beng dâr
nghawr nghing lawih khawpin a bengchheng a nih hi maw le" tihna niin,
Sound thu mal chu 'dik' leh 'bengchheng' sawina a ni kawp tih kan
hmu thei a. Tin, mi va elsenna (Pun) a bilh tel bawk hi kan hmu thiam em?
Shakespeare-a pawhin, "Remna duhtu mipuite chuan, râpthlâk taka thisen
chhuahin an intibawrhbâng ta a" tiin Civil thu mal chu mipui sawi nân
leh thisen chhuahna kut neitu angin a rawn hmang kawp a nih hi.
A dawt lehah chuan he thu, "But
at least a negative of it should not be denied in the negative" tih
hmangin JF-a hian a chunga lehkhathawn a ziah hi a ziak chhunzawm leh zat a.
Hei zet chu a rilin, a thûk leh zual sauh a. Shakespeare-a thu leh hla hriat
thiam tuma hun rei tak kan chambang ṭhin
ang maiin, a thu chheh awmzia hriat tumin ngaihtuahna sen a ngai ta hle mai. He
thu hlawm khatah hian, Snap thu mal ang bawkin Negative thu mal hmanna
Antanaclasis kan hmu leh ta.
He thu hlawm khat 'A
negative of it' tia 'negative' a rawn hmanna hi thlalak la print
chhuah loh sawina niawm tak a ni! A chhan pawh a hma thua JF-a'n Ethel-i hnena
a thlalak a dilna kal zel a nih vang a ni. Mahse, thlalak lam sawina a ni hauh
si lo! A thlalak a dil avangin, Ethel-i khân ngaihdan herh deuh tak a lo nei
thei a.
Chu a ngaihdan dik lo tak a
chu, nasa leh zuala miin an ngaih thiam loha, an inkâr thu (thlalak indilna kal
zel) dik lo taka sawi darh a nih zel loh nân, thlalak a thawn duh lo a nih
pawhin ngaihtuahna herh zet a lo pian loh nân, ṭawngkam fel lo tak nena thlalak a dilna lo hnawl lo tura a
ngenna a ni ta a ni! Chung thu sawi nâna JF-a'n sap ṭawng a han hman thiamzia hi, sapho ngei
pawhin ngaihnawm an tih ka ring thin. JF-a'n Ethel-i lehkha a thawn pakhatah
chuan, he thu ziak ril êm êm leh mawi bawk si hi kan hmu leh a - "If
ever you ever can ever possess the sentiment to feel…"
A ngialngana lehlin
(literal translation) chuan, "Engtikah emaw i thinlunga mi duhna tak
tak i ti lang ve thei ngai a nih chuan..." tiin JF-a hian Elipsis
(...) hmangin a thu a ti tawp a. A thu sawi duh sawi zo si lovin, chhiartu
apiangte'n engtin ni zel ang maw tia suangtuahna khawvel fang turin, JF-a hian a
thu ziak kal tlangin min kalsan ta a nih hi. Elipsis hmang thiam nih hi, ziak
mi ropui nihna pakhat a ni ve reng a ni.
A thu chhehah hian figure
of speech-a Repetition kan hmu a. Repetition chu thu hlawm khata thu mal lam
rik dan inang hman nawnna niin, JF-a Repetition rawn hman hi, Assonance – Thu mala
vowel ri inla lawn phei zat zat sawina niin, poetic leh lyrical quality mawi
tak a rawn ziak chhuak ta a ni. Hetianga ṭawngkam
hriat thiam awlsam tak, mawi tak ni bawk si hmanga thu han phuah mai kawngah
JF-a kha, Literature khawvela an mi chhuanvawr sap pachalte nen tual khat an
lêng dun tiin, huai takin kan sawi ngam ngei ang.
He thu mal; 'Ever' a rawn
hmanna hian, JF-a'n Ethel-i a va ral khat chhainaah hian, a châng chuan
rinhlelhna thlipuiin a nuai ṭhin
tih min hriattir a. A châng leh beidawn rûkna neiin, duhthusam thamral riai
riaina thlifimin a chhem heuh heuh ṭhin
tih min hrilh bawk. Tin, he thu hlawmah hian thu inkalh leh lungchhiatthlâk
(paradox/irony) anga ngaih theih kan hmu bawk. "...possess the
sentiment to feel" thu hian JF-a ngaihtuahna min hmuhtir a. Ethel-i
chu suangtuahna hlimthla mai, tak rama chenpui theih ngai loh tur anga ngaihna,
an inkâr thu-ah hlauhthawn rûkna a nei ṭhin
tih min hmuhtir a nih hi.
Chu mi sawi nâna a sap ṭawng rawn hman hi, Chawngtinleri ang maia
duhawm leh ngaihawm zu nia! JF-a chhûngril nuna thu inkalh awm hi, Ethel-i hian
a hmuh hmaih bik hauh lo! He a lehkhathawn chhan letnaah Zari hian, "Ka
thawh aṭanga ka mut
thlengin ka hria che"
tiin a rawn hnem ngat asin! Zari chenna in kha Churachanpur kan chhun pelh
pahin, kan tlawh ve ngei a. JF-a sap ṭawng
hmante kha, hre thiam vek ṭhin
tak ang maw?
Mizo tawng a thiamzia : Ti khân, JF Laldailova sap ṭawng thiamzia kan tar lang ni ta se. Thui
dâwn lutuk lo se zawng, a sap ṭawng
hman thiamzia tar lang turin, a thu ziak tam zawk kan bih tel tur a nia. Mahse,
kan han tar lan aṭang ngawt pawhin,
JF-a sap ṭawng thiamzia hai
rual a awm lo a nih hi. Tunah chuan sap ṭawng,
Mizo ṭawnga lehlin a thiamzia leh, kan ṭawng a lo hman thiamzia lam kan bih ve
leh thung dâwn a ni.
Mi hrâng fâm ta JF-a’n
Shakespeare-a thu leh hla a lehlin khân, Shakespeare-a ţawngkam hman ang diak diak (Literal
Translation) in a letling lo a. A hun lai leh tun thleng pawha Zofate hriatna
leh nun milpui, mipui nawlpuiin ngaihnawm an tih turin, hriat thiam awlsam tur
zawng khan Hamlet-a leh lehkhabu dangte kha a letling ţhin tih, a kut chhuak kan en chuan kan
hmu thei ang.
JF-a khan Mizo hnam nun
phung milpuiin (Cultural Adaptation) lehkhabu a letling ţhin a. Shakespeare-a’n, “...when yond same star that's westward
from the pole. Had made his course t' illume that part of heaven, where now it
burns” a tih chu JF-a khân, “…khi, zangkhaw mei hêma a rai khian tuna thing bük zâr hmawr a thlen hun lai takin” tiin Zopa kut chhuak lemchan ang maia
chhiar theih turin a rawn letling a. A sap ṭawng awmze bo hauh si lovin, he tribal thluak mil tak hian a
letling thiam a nih hi!
Chu bakah Shakespeare-a ţawngkam, a sap ţawng awmzia ang ni lo, (Linguistic
Amplification) anga duh tâwka
zalenna inpein, Shakesprare-a thu leh hla chu zau zawk leh fiah zawk tura
lehlin pawh a ching hle bawk. Ophel-i’n
a pa chungchang a sawina –
'How should I, your true love know from another one? By his cockle hat and
staff...' tih a lehlin
dan hi en teh.
‘A suak, a tak rim ka
thlei thiam lo, Val zawng sakhmêl pâr leh diar ze ṭial, Dam tui ang an luang hmun e’ tiin a letling ta a. Hamlet-a thawnthu
kha Mizo thawnthu ngaihnawm tak angah chhuahin, Zo ṭawnga thu mal mawi ber ber hmangin a
thuam famkim ta emaw tih mai tur zu nia! Hetiang taka letling tur hian, Mizo
leh Sap ṭawng thiam êm êm a
ngai a. Chu chu hre si lovin tun tlai thangthar rualte’n, zahngaihna nei lek
lova sap tawng an han letling thin hi chu, hmuh a hrehawm teh zawng a nih hi!
Hamlet-a pa thlarau a rawn
inlâr a, Horatio-a’n tu nge a nih inhriattir tura, ‘By heaven, I charge
thee, speak’ tia a han biakna hi tun lai ţhangthar rual, You Tube leh film letling ṭhinte chuan, ‘Pathian/Van hmingin thu
ka pe a che’ an tih ngei ka ring. Ṭhangtharte'n
sap ṭawng leh sap ṭawng lehlinna kan ṭawng an pawngsual dan hi, sawi zau a
châkawm hle!
JF-a erawh chuan, ‘Van
ram hmingin ka chaha che’ a han ti zaih mai a! A lehlin mawizia hi kan zuk
hmu thiam mai em? Dam lai mihring an hmachhawn miau loh avangin, mitthi
thlarau, zan hnih a zawna rawn inlâr hnena thu han pêk ai chuan, thu han chah
zawk kha a awm ngawih ngawih a. Hei ringawt pawh hian JF-a lehlinna mit hi a
fiah mai ni lovin, a themthiam tih min hmuhtir thei a nih hi.
Marcellus-a vekin Horatio-a
hnenah, ‘Good now, sit down and tell me, he that knows…’ tiha ‘he
that knows’ tih lai tak JF-a’n, ‘Nang kan thiampuipa hian i theih chuan’
tia a han letlingte hi a fuh ngawih ngawih khawpa, faifûk raih chi a nih hi!
Hetianga sap hovin ṭawng tlânglawn
tak, nitina kan inbiakna ṭawngkam
an hman ṭhin mawi leh dãk
thlarha lehlin kawngah, JF-a khân a hun laiin mi pahnih khat bak elpui tham a
nei hauh lo ang le!
Horatio-a thu sawi JF-a
lehlin dan hi ngun takin en ta la, Literal Meaning aia ţawnghmang thiamna leh Cultural Adaptation
hmanga, kan hriat thiam theih tur zawnga thu a lehlin dan kan hmu fiah mai awm
e. A sap ṭawng tar lan ngei
hian, a letlingtu thiamzia a hmuh theih chauh thin. Chuvangin, he lai thu pawh
hi sei deuh mah se, I han tar lang hram teh ang.
A mote it is to trouble
the mind’s eye.
In the most high and
palmy state of Rome,
A little ere the
mightiest Julius fell,
The graves stood
tenantless and the sheeted dead
Did squeak and gibber in
the Roman streets
As stars with trains of
fire and dews of blood,
Disasters in the sun,
and the moist star
Upon whose influence
Neptune’s empire stands
Was sick almost to
doomsday with eclipse.
And even the like
precurse of feared events,
As harbingers preceding
still the fates
And prologue to the omen
coming on,
Have heaven and earth
together demonstrated
Unto our climatures and
countrymen.
"Chu pawh chu a ni maithei. Hmasâng
Rom vanglai Kaisara an phil (thah tih aia phil a hmang hi a fuh teh e!) dawn ţum pawh khan thlante inhawngin (the grave
stood tennatless –
Shakespeare-a ţawngkam
thiamzia i hmu em?) thlarauvin kawtthler an fang ţhin an tih kha maw le. Hun râpthlâk a rawn inher dawn meuh hi zawngin,
Simeikhu a rawn inlâr
a, thi hlirin daite a tla ţhin.
Lei hnuai leh thim lal thupekin khawvel tawp hun tur puang tur niawm takin
chhak chhuah leh nachang pawh hre lo khawpin awkin ni a lem niin an sawi thin
asin. Hun rapthlak lo thleng tur puang lawk turin leh leh van hi an inthurual
thin niin an sawi a"
tiin a letling ta a.
Heti zawng hi JF-a Sap ṭawng leh Zo ṭawng thiamzia tar lanna lo ni ta se. A
lehkhabu hrang hranga a thu thiamzia hmuh tur awmte hi, ṭhangtharte'n an rawn buan zel turah i
ngai ang. Tichuan, a dam reng lai pawhin, mite'n JF-a kha thu leh hla thiam ber
ang maiin an sawi ṭhin a nih kha.
Mahse, he a ṭawngkam chheh hian
tiril a fán ngaih asin - "Knowing my own limitations, I daily consult,
day in and out, in English and Mizo whoever happenns to be near me"
tiin, thiam tâwk intihna nei lovin, nitin ṭawng
a zir ṭhin thu a sawina
hian, JF Laldailova kha pa tlawm tak a ni tih min hriattir.
Hmangaih lehkhathawn chu
: Zanin ang kum 1980-ah
khan J.F. Laldailova'n kum eng emaw ti chhung bang lova lehkha a lo thawn țhin, a ngaihtuahna zatve aia tam mah a
hrilh țhin, a lung ti leng
a, a, suangtuahna chawh thawhtir țhintu,
a hming pawha a koh phal loh, "Ethel" a tih loh leh, "Zarbawih,
Zarmam, Darlin, Ka nau hmelțha,
Ka nau Zar, Dearest..."
tia a koh țhin, Ethel L. Zari
(Churachandpur nula) chuan mual a liam a. Zari hriat reng nan leh a pual liau
liauin aw zanin chu.
"Zari lei taksa
chu, a mi ngaihsan leh a ngaih em em, hlate khua ațanga lo zin a, tlawm leh zah pawh dawn zo
lova a rawn zawn chhuah hram hram, vawi tam thaikawi palai bawngte pawh a lo
tirh ve fo tawh țhinna,
J.F. Laldailova leh kal hmasate chawlhna hmun ralmuang pan tur chuan an lo
thlah liam ve ta a ni."
- R. Lalrawna
Kum 1974, Khuangchawi thla
ni 8 zan te khan J.F-a khan Zari lehkha tur a ziak malh malh a, "Vai
zingah pawh ka lung hi a lêng thei êm êm mai a, Karnaphuli (Khawthlang tuipui)
lo luangte chu, ‘Hetah pawh hian Zoram thlî a tel ve ngei ang,’ ti tein hmai
phih nan ka hmang a" a han ti te te a, chutah a la duh tawk mai lo.
Zanlaiah khawnvar a chhi
êng a, a va ziah chhunzawm leh pawh a ni mahna. Heti hian a'n ti zui leh a, "Krismas
chawhnu her, nî-ina tlang pang a chhun tleu te hi ka ngai thiam lo. Tlai ni tla
kawl êng te hi hmuh hreh chung chungin ka hmu ning lo. Pawm lai neih leh neih
lohva i pawh a ni lo va, zan thla êng tak mai hnuaiah te hian ka muhil hleithei
lo va, fianrialah hnahte ka va tum leh ringawt thin. Mi la mu nghet lote pawh
an lunglêng ve thei a ni chêk ang chu, "Tûnge ni ta ngai?" ti ni âwm
takin tukverhte hi an rawn hawng sap sap țhin asin. Tlangsâm par, hlonuar leh theite parte hi enchet
dawl ka ti a, a par mal tê tê pawh hi rei ngial ka bih peih țhin."
Ni, tunlai angin zing lama
phone dah tauh a, tlai lama inbiak fuh leh nghal a, "Chaw ei khamah ka
rawn phei ang," tia, engkim inhrilh a, inbiak zung zung theih a ni ve
lo. Zan thla eng hnuaia han lunglen veng veng a, lehkhathawn han ziah mial mial
mai chu a nuam dawn hian ka hre țhin.
JF Laldailova'n Ethel-i
lehkha a thawn tamtak zinga a lar deuh leh, nula tlangvalte tan pawha
ngaihnawm, thu thlum leh lungtileng tak tak tlêm hi thur chhuak ang aw.
"Nau Zâr, khawvela
nangni ang parmawi in lo vul theih hi chuan Pathian awm leh awm loh chu
chhiarkawp nena chawhchuah kan tum hi a tul lo. Nang hi a proof ber chu i ni
mai."
"Hmelthat vâng hrim
hrima Van ram kai sa tûra ka lo ngaih lei pangpar mawi, kan khawvel hi a hnawk
tehlul nen, nangni ang fa in lo piang ve hlauh mai hi chu thla a muang sawng
sawng mai thin. Ral-khat atang pawhin ka nunkhua hi i tinuam hliah hliah thin
tih hi hre reng ang che."
"Tisa lei leh vâna
thilsiam zawng zawng zinga mawi ber tûrah ka chhâl ngam lo che a; mahse nangmah
ka hriatchhuah apiang che hian khawvel zawng zawng hi mawi thar ta thut hian ka
hre thei thin a, ka mi huat êm êmte chungah lam te pawh hian, rilru ringawt
chauh na nâ nâ chuan ka nêm thei thin zuk nia!"
"Rilrua i hming (a pum
pawh, a phel pawh) han chham a, mitthlâa i hmêl han hmuh leh nghâl hi chuan,
Lianchi-a sakhmêl chanve chanve tal puta, mahni kum zât atanga kum 25 ngawt
hlawi theih hi a châkawm mai thin."
"Khawvel thar leh
hunah hmeltha deuh zawka ka lo pian a, nang chu tûna nangmah ang chiah (chhe tê
maha danglam chuang lo)-a i lo pian ve leha, kan kum a inthlauh loh chuan, arsi
piah lam ramah pawh awm mah la ka rawn zawng chhuak ang che.
"Zâri, ka duhsakzia
che hi i hre pha tak tak chuang lo vang. Chuvangin tûnah rih chuan mangtha, dam
takin rih mai. I thlalâk min rawn thawn thuai loh chuan ka tap thei tak tak
ang. Zâmpuii hmêl hmuh maiin min hnêm zo lo. Unau mah ni ula, mi ti vir tham pawh
a tling lo.
(Ethel-i khan J.F-a thu
awihin thlalak chu a han thawn ta a. J.F-a lo chhanlet dan mawlh hi a pui. Amah
ti virtu lek an chang zel mai si!)
"Hetiang thlalâk
mai mai, tah ti-tam, lung ti lêng, bei ti sei, beisei ti bo, rual ti-awt, rual
awh ti-na, mumang ti rethei, suangtuahna ti hurtu, vawi khat pian man ti-awm lo
- engati nge hetiang tea mi rawn elsêna mi rawn runrâl? - dang ti ro leh chil
tipût thlâwn mai mai! Duhawm teh mah se, a tak tak nena ka han khaikhinin, i ti
no, i dynamic personality kha a bei tel ve thei tlat lo mai a, he i lemthla hi
a tak takina a (i) rawn zui thlen hma chu lung a awi tak tak thei dawn
lo."
"Tlai a lo ni a,
tlai ni a êng tha bawk a, ka hre chhuak leh ta che a, ka lung a lêng leh ta êm
êm mai a. I hmêl ka la hmuh tlêma, i thlalâkina mit a fah khawp loh tehlul nên
( I hlimthlâ tê mai hi ka chan tawk), heti khawpa ka han ngai thei ta mai che
hi mak ka ti tharin naupang inkhualtelemna khawvela nangma chungchanga
day-dreaming ka indulge luattuk vâng a nih ber ka ring a, pa-tar tê tawh si, ka
chawh ngawt mai! Chawh tak rawh i!"
J.F-a'n a hming pawha a koh
phal loh, "Ethel" a tih loh leh "Zar-bawih, Zâr-mam,
Little Darling, Ka nau Hmelțha..." tia a koh thin khan, J.F-a liam hnu
lawkah min liamsan chawpchilh ve nghal mai bawk si a. An uiawmin an pamhmai dun
mang e!
Zâri kha a thih hma deuh
atang khân a hmêlah danglam deuhna neiin an hria a. Lunglên viauna emaw, thil
vei rûk riau emaw nei hi ang an lo ti deuh va. Mahse a hranpaa natna vei nei ta
lêm lo chu, hnathawh leh rual kawm a thulh chuang lo va. 1980 May 11-ah pawh a
dan pangngaiin office a kal a. Ni danga a office kalpui thin, a thiannu Nl.
Krosțani chuan chu mi nia a office lo bãng chu chau êm êm
niawm hian a lo hmu a, a ngaih a tha vak lo va. Chak vak lova a hmuh ang ngeiin,
chu mi zan atang chuan Zâri
chu a chau ta viau mai a. A natna sawi tur pawh hriat mang si loh chuan a chau
zual telh telh a, zân dar 12 a pêl hret-ah chuan, lunglen khawharna leh natna
reng reng awm tawh lohna hmun chu panin, J.F-a hnungzuiin mual min lo liam san
ve ta a ni.
Min la dam pui se la âw. He
Facebook kal tlang ngei hian biahthu D han inhlan bawk se la, a va nuam dawn
tak! An inkoh dan mawlh khi tunlaia induat vak tak tak mang si lo a, "Duat,
Boih," intih kual vel ai hian, kei chuan mawi ka ti a, lairil a fan a,
a tak ka ti.
Poetry lamah pawh a duai mawlh lo :
“Poetry lama a kuthnu
hmuh tur awm rai tawh lo mah se, ‘poet’ ropui biru a ni kan ti lo thei lo vang.
Thu-ah hian ‘poetry’ a awm thei a ni tih ngaihdan a nei a, chuvangin a thuchheh
reng reng, a vuak, a thlûk, a kah danah te a dak thlarh mai a, a thuchheh hi a
inchhawk nghuat nghuat a ni ber e”
tiin Mafaa khan JF-a’n poetry lamah pawh a duai lohzia min hrilh a. “A thute
hi ‘poetic prose” a tling a ni. St Placid’s school-a a kal laiin poetry
inphuahsiakah pawh pakhatna a ni a, an zirtirtu French Canadian-ho chuan a
thiam êm avangin ama irâwm chhuak a nih an ring lo hial a, “Mi thiam phuah
sa i ‘copy’ chhâwng a ni lo maw?” an ti phah a ni” tiin poetry phuah a
thiamzia Mafaa vekin min hrilh leh bawk.
Mahse, a hun lai khan
Zofate thu leh hla khawvelah poetry khan hmun a chang chau e mem tih hriaiin,
thutluang (Prose) khawvel min hrutpui ta zawk niin a ngaih theih. Shakespeare-a
lemchan (Drama reng reng hi poetry hmanga ziah chhuah an ni a. Blank Verse hman
niin, tlar tinah thu mal lambi 8\10 a awm tlangpui a. Tin, iambic pentameter (da-DUM
da-DUM da-DUM da-DUM da-DUM), thu mal hmasa zawk lam dan hniam, a hnuhnung
zawwk lam dan sanga rem a ni thin. JF-a leh Shakespeare-a lemchan letlingtu tam
zawkte hian prose anga an lehlin thin avangin, hla hril lemchan a ni tih a
nawlpuiin kan hriat loh phah niin alang. Prof R. Thangvunga chiah hian poetry a
nihna angin a let a. Much Ado About Nothing ka lehlin pawh kha a tam thei ang
ber hla hril angin, lambi 10 hmangin ka let ve a nih kha.
Romeo & Juliet
lemchan-a Shakespeare-a poetry mawi ka tih em em chu hei hi a ni –
White his shroud as the
mountain snow,
Larded all with sweet
flowers,
Which bewept to the
ground did not go
With true-love showers.
He hla hril hi JF-a chuan
heti hian min lehlinsak ta a –
A bahsam vur anga var,
Fam rolung mual I liam
ni khan,
Nemrang puan ka thuch
che kha,
Hmangaih mittui leh
pangpar,
I thlan khur (a) ka
surtir kha!
He laia JF-a tawngkam hman
atang ringawt pawh hian, poetry lama a thiamna rilzia, thukzia leh
tawngkauchhah hman a thiamzia kan hmu thiam lo a nih ngat chuan, keimahni lamah
fel lo a awm a ni ngei ang! Hei bakah hian Shakespeare-a poetry heti hian kan
hmu leh bawk -
Quoth she,
“Before you tumbled me,
You promised me to wed.”
He answers,
“So would I ha’ done, by
yonder sun,
An thou hadst not come
to my bed.”
He thu hi mawi em emin JF-a
khan heti hian hla hril hmangin min lehlinsak leh a.
Zal tura min thlem lai
khan,
Run hmun luahpui mi tiam
kha,
Thlemsam run lumpui ai
chuan,
Biahthu tiam sut ka
thlang zawk e.
JF-a poetry la hmu ngai
miah lo tan pawh, he lai hla hril pahnih a phuah han en hian poetry huanga JF-a
chim chin lo sanzia kha hmuhhmaih rual a lo ni lo! Keia lehkha chhiar zau lo
lutuk hian, JF-a lehkhabu lehlin dangte kha chhiar alawi ka neih miau loh
avangin, JF-a chungchang thu ziah kawngah pawh hmanrua tlakchham ka ngah em em
a. Ka neih ve chhun ang ang hmangin, famkim lo takin JF-a ropuizia leh hlutzia
ka han tarlang hi, a hming kan ti thangtlam lek zawk ang a tih ngaihtuahna
avangin ka tim er er mai a nih hi. A thu leh hla thiamzia, hei aia chiang leh
zau zawka thlirna nei thei turin, a lehkhabu lehlinte kha neiin chhiar tur ik
nei ilang zawng, hetiang leka pamhmai hian JF-a chungchang thu ka’n tar lang lo
tur hi a ni a !
Here in lies a man of great,
Writ his name in gold!
No comments:
Post a Comment