Saturday, September 13, 2025

A sakhming Joseph Francis Laldailova kha !


‘What needs my Shakespeare for his honour’d bones,

The labour of an age in piled Stones,

Or that his hallow’d reliques should be hid,

Under a Star-ypointing Pyramids?

 

           A Khuh Hawnna : He hla hril hi John Milton-a hla hril On Shakespeare 1630 atanga lak chhuah a ni a. A thih hnu kum 16 a liam tikah, kum 1632 khan John Milton-a chuan a hla hril kal tlangin W. Shakespeare-a chawimawina ngaihnawm tak a rawn pho lang ta a ni. Eng vangin nge John Milton-a hian intitatu taka My Shakespeare a han tih kher nachhan? Shakespeare-a kha England hnutetuia chawi sei len ni mah se, a thu leh hla kha khawvela cheng mihring tawh phawt huapzo a nih miau avangin, amah ngainatu tawh phawtte chuan an intihtatu theih vekzia a rawn a rawn tarlanna a nih vang a ni.

 

            Milton-a khan Shakespeare-a ropuizia tar lang turin, Egypt lal ropui Pharoa-ate angin thlan ropui pyramid kersak a mamawh ve lo a. Mi tinin an hmuh theih thlan lung ropui ber ber hmanga Shakespeare-a hlutna kha, dam laite’n pho lan hranpa ngai hauh lovin Shakespeare-a hlutna leh ropuina chu dam laite thinlungah zawk an dam chhung zawng a awm reng tawh zawk tiih Shakespeare-a kha a rawn chawimawi ta a nih kha. Chu an thinlunga Shakespeare-a ropuina leh hlutna chu leilung dana mihringte’n kan ngaih ropui leh ngaihhlut marble leh rohlu dang dang hmanga tar lan ai chuan a hlut zawk kumkhua turzia Milton-a Hian thiam takin a rawn chham chhuak ta a.

 

Milton-a’n Shakespeare-a a chawimawina tluk bawkin Zofate dam chhung zawng, JF Laldailova hian thlan ropui leh ngaihsanawm, a hmu apiangin, “He tah hian Zofate rohlu a zal e” an tih ngai hauh lovin a thu leh hla min hnutchhiah atangte zawkin JF Laldilova ropuina leh hlutna chu, kan thinlungah zawk englai pawhin a awm ve reng tawh dawn a nih hi. Milton-a vek hian heti hian a hla hril kal tlanga zawhna a zawh chu a rawn chhang zui ta a.

 

Dear son of memory, great heir of Fame,

What need’st thou such weak witness of thy name?

Thou in our wonder and astonishment,

Hast built thy self a live-long Monument.

 

            Hriat rengna ropui ber, mihringte kan dam chhung zawng a hming chuai tawh ngai lo tur Shakespeare-a chuan a kut chhuak ropui ber ber kal tlang zawkin, amah kan hriat rengna tur lungphum amah zawkin a phum ta a ti ang chiahin, JF Laldailova pawhin a Thu Ngaihnawm Huang, a Bible Thlirna, a lehkhabu lehlin tam tak, fakselna (critics) lama a kut chhuak leh a diksawnari kal tlangte’n dam laite’n amah hriat rengna lung phum leh lung phun ropui kan siamsak ngai lovin amah leh amah a inchawimawi kan ti ve thei ta a nih hi.

 

            A hun lai na na na kha chuan Zoram khawvelah JF Laldailova anga mipui thinlung khawih danglamtu, kan thinlunga thu leh hla ngaihvenna thlipui tlehtir theitu, inhnialna ropui chawk chhuak thei, khawvel huapa lehkhabu ropui ber ber min hmel hriattirtu dang tum ah an awm lo ti ila, thu kan uar lutuk a ni thei ang em? JF-a kha a hmel hmu hauh lo pawhin a hming tal chu hre lo an awm lo ang e tih tur khawpin, a hun lai khan Zoram pumpui kha a al chhuak a ni ber a. Chutiang khawpa Zofate rohlu, a pianchampha phak kum 100-na puala thu ziak ve tura kei ve mai sawm kan ni ta tlat mai hi, a zamawm rualin ka nuna mellung pawimawh tak a nihzia phat kual vel chiam ka tum ting lo mai ang.

 

Mi hrang a lo piang ta : JF Laldailova kha January ni 9, 1925 kumah lo piangin, tun kum hi a kum 100-na a lo ni ve ta reng mai. Mihring nun hi eng emaw ber hian a khalh kal thin a, JF Laldailova pawh a bang bik chuang lo. Engti tiha Zo tawng leh Sap tawng thiam ber tia mite’n an chhal chhan tih zawhna awm thin chhanna chu, “In mi fakderna hi tak tak ni se ka va han ti êm! Eng pawh ni se, in rin aia ka thiam chak pawhin, mi lunglêng thei mi ka nih vang chauh a ni ang. Lunglêng mi ni suh ila khawiah tehlul nge hla chang khat pawh fumfêa ka by-heart theih ang?” tih hi a ni. Lunglenna hian mihring nun chhungril bera awm, inphum ru, eng emaw zuk kai harhin, mi thenkhat nunah chuan thu ziak hmangin a rawn inlar chhuak a.

 

            Mi thenkhat nunah ve thung chuan lemziak hmangte’n a rawn inpho chhuak thin. JF Laldailova kha lunglen avanga boral ta ang hiala an sawi Leitlangpui Fam Lalzova ang maia pa lungleng mi a nihzia, a thu ziak hrang hrang atangin kan hmu kur ngei nguai a. Kha a lunglenna kha ngawi renga awp hlum mai lovin, thu leh hla hmangin a rawn pho chhuak ta a. Chu chu Zofate tana malsawmna rohluah a lo chang ta a nih hi. He a kum 100-na pual hian, JF-a, Dungtawia tia amah ngamtlâktute'n an koh bawk Sap ṭawng leh Mizo ṭawng thiamzia, a sulhnu tlem aṭangin tar lan kan tum dâwn a ni.

 

A sap tawng thiamzia : JF-a Mizo țawng thiamzia kha Zo tawng thiam ka ni inti pha ve ik chuan an sawi bang thei lo a. A Sap țawng thiamzia erawh a thu ziak kal tlanga fiah tak leh ngaihnawm taka min hluitu, keia lehkha chhiar zau lo leh chhiar tlem hian hmuh tur alawi ka nei mang der lo a nih hi. Chutih laia keini ang duangina, JF-a sap ṭawng thiamzia pho lan lo han tum ve khanglan chu, pialtlepa liluh tum tlukin a harsa tih ka’n hai hauh lo. A kut chhuak kan ti bawrhbâng zawk ang tih pawh hlauhawm tak a ni! Mahse, zah fákah lû êm a chhum bik lo'ng chu.

 

Churachanpur nula hmêl ṭha Ethel-i, Zarbawihi tia a koh duat ṭhin hnenah, JF-a hian lehkha a thawn ṭhin a nih kha. He a lehkhathawn hi Pu R. Lalrawna'n phuah khawmin, lehkhabuah a siam hlauh mai a. Zofate kan vanneih phahin, Pu Rawna chunga lawmthu sawi mawlh mawlh tur kan lo ni. Napoleon-a'n Josephine-i hnena thaikawi bawngte a thawn te, John Keats-a'n Fannu Brawne-i hmangaih lehkhathawn a thawn ṭhin te, Elizabeth Barrett Browning-i'n a pasal ni ta Robert Browning-a lehkha a thawnte khawvelin a ngaihhlut si chuan, Zofate hian JF-a Love Letter hi kan ngaihlu ve ngei tur a ni!

 

JF-a hian a Love Letter hi Mizo leh Sap ṭawngin a ziah pawlh nasa hle a. Lehkhathawna a sap ṭawng thu mal chheh dan leh, a thu ziah (sentence) pahnih thum lek aṭangin JF-a sap ṭawng thiamzia tar lan kan tum dâwn a ni. JF-a hian Figure of Speech, thu ziak chei mawina thu mal chheh dan hrang hrangte a hmang thiam hlawm hle a! Chung zinga pakhat, kan ziak mi tam zawkin an hman tam loh tak, Antanaclasis a hman thiam dan kan en dâwn a ni.

 

Antanaclasis chu thu mal pakhat ni si, sentence-a thu awmze hran daiha hman kawpna hi a ni. Homonymy nen hian ngaih pawlh loh tur a ni. Homonymy-ah chuan thu mal lam rik dan inang, write/right, know/no, waste/waist hmangte’n sentence siam a ni țhin. Tichuan, JF-a'n Ethel-i hnena thu a thawn hi lo en ta ila. "Don't snap at me by not sending me your snap." tih thu hi i han chai hmasa ber teh ang.

 

He thu hlawm khat (sentence) lekah hian JF-a hian Antanaclasis a hman thiamzia min hmuhtir a. Snap hmasa zawk hian, ṭawngkam vin leh nâ taka inṭawng khûmna lam a hawi a. Snap a hmanna hnuhnung zawk erawh, thlalak emaw thuchah (message) sawina a ni thung.

 

Snap hian awmze hrang hrang a nei a. "Vawi leh khatah a tiang ken lai chu, a lai takah a ti tliak thut a!" tih thu-ah, vawi leh khata ti tliak sawina hi Snap (verb a nihna) a ni. "Chu thu thin hawng tak a han hriat chuan, vawi leh khatah a zawi nghal thut a!" tih thu-ah hian, verb angin ‘zawi nghal’ tih nân hman theih a ni leh. Thla lak dâwna kan han hmet ri khep sawi nân Snap hi hman theih a ni leh a. "Min vin vak suh" tih nân pawh hman theih a ni bawk. Snap hi noun ang pawhin a la hman theih leh ta zel a. Mahse, chu lam chu kan sawi kai tawh lo mai ang.

 

Tichuan, JF-a thu ziah awmzia chu, "I thlalak min rawn thawn tura ka ngenna che kha ngai thiam lovin, i thlalak min thawn duh loh vangin nâ takin mi hau kher suh ang che," tiin, Antanaclasis a hman thiamzia a lo lang ta a. Sap ṭawng thu mal han chhaih kual velah zet hi chuan, JF-a lo chungnunzia kha sâng tak a lo ni! He ṭawngkamah hian Ethel-i va chhaihna Pun (ṭawng mei nei) a bilh tel hi kan hmu thiam em? Antanaclasis hi Pun chi khat a ni tih lo hre ta bawk ila. A ṭawng neitu sap pachalte pawhin, hei aia mawi leh nalh hian snap thu mal thu hi an hmang thiam bik kher lo ang!

 

Benjamin Franklin-a thu hla pakhatah, "Your argument is sound... all sound" tia Sound thu mal hman nawnna te, Romeo & Juliet lemchana, "Where civil blood makes civil hands unclean" tia Shakespeare-a'n Civil thu mal a hman kawpna te aiin JF-a thu hla hi a nep bik hauh lo tih i hmu thiam chho thuai dâwn e.

 

Franklin-a thu ziak awmzia chu, "I hnialkhan han chhawp chhuah chu a dik zet mai. Mahse, beng dâr nghawr nghing lawih khawpin a bengchheng a nih hi maw le" tihna niin, Sound thu mal chu 'dik' leh 'bengchheng' sawina a ni kawp tih kan hmu thei a. Tin, mi va elsenna (Pun) a bilh tel bawk hi kan hmu thiam em? Shakespeare-a pawhin, "Remna duhtu mipuite chuan, râpthlâk taka thisen chhuahin an intibawrhbâng ta a" tiin Civil thu mal chu mipui sawi nân leh thisen chhuahna kut neitu angin a rawn hmang kawp a nih hi.

 

A dawt lehah chuan he thu, "But at least a negative of it should not be denied in the negative" tih hmangin JF-a hian a chunga lehkhathawn a ziah hi a ziak chhunzawm leh zat a. Hei zet chu a rilin, a thûk leh zual sauh a. Shakespeare-a thu leh hla hriat thiam tuma hun rei tak kan chambang ṭhin ang maiin, a thu chheh awmzia hriat tumin ngaihtuahna sen a ngai ta hle mai. He thu hlawm khatah hian, Snap thu mal ang bawkin Negative thu mal hmanna Antanaclasis kan hmu leh ta.

 

He thu hlawm khat 'A negative of it' tia 'negative' a rawn hmanna hi thlalak la print chhuah loh sawina niawm tak a ni! A chhan pawh a hma thua JF-a'n Ethel-i hnena a thlalak a dilna kal zel a nih vang a ni. Mahse, thlalak lam sawina a ni hauh si lo! A thlalak a dil avangin, Ethel-i khân ngaihdan herh deuh tak a lo nei thei a.

 

Chu a ngaihdan dik lo tak a chu, nasa leh zuala miin an ngaih thiam loha, an inkâr thu (thlalak indilna kal zel) dik lo taka sawi darh a nih zel loh nân, thlalak a thawn duh lo a nih pawhin ngaihtuahna herh zet a lo pian loh nân, ṭawngkam fel lo tak nena thlalak a dilna lo hnawl lo tura a ngenna a ni ta a ni! Chung thu sawi nâna JF-a'n sap ṭawng a han hman thiamzia hi, sapho ngei pawhin ngaihnawm an tih ka ring thin. JF-a'n Ethel-i lehkha a thawn pakhatah chuan, he thu ziak ril êm êm leh mawi bawk si hi kan hmu leh a - "If ever you ever can ever possess the sentiment to feel…"

 

A ngialngana lehlin (literal translation) chuan, "Engtikah emaw i thinlunga mi duhna tak tak i ti lang ve thei ngai a nih chuan..." tiin JF-a hian Elipsis (...) hmangin a thu a ti tawp a. A thu sawi duh sawi zo si lovin, chhiartu apiangte'n engtin ni zel ang maw tia suangtuahna khawvel fang turin, JF-a hian a thu ziak kal tlangin min kalsan ta a nih hi. Elipsis hmang thiam nih hi, ziak mi ropui nihna pakhat a ni ve reng a ni.

 

A thu chhehah hian figure of speech-a Repetition kan hmu a. Repetition chu thu hlawm khata thu mal lam rik dan inang hman nawnna niin, JF-a Repetition rawn hman hi, Assonance – Thu mala vowel ri inla lawn phei zat zat sawina niin, poetic leh lyrical quality mawi tak a rawn ziak chhuak ta a ni. Hetianga ṭawngkam hriat thiam awlsam tak, mawi tak ni bawk si hmanga thu han phuah mai kawngah JF-a kha, Literature khawvela an mi chhuanvawr sap pachalte nen tual khat an lêng dun tiin, huai takin kan sawi ngam ngei ang.

 

He thu mal; 'Ever' a rawn hmanna hian, JF-a'n Ethel-i a va ral khat chhainaah hian, a châng chuan rinhlelhna thlipuiin a nuai ṭhin tih min hriattir a. A châng leh beidawn rûkna neiin, duhthusam thamral riai riaina thlifimin a chhem heuh heuh ṭhin tih min hrilh bawk. Tin, he thu hlawmah hian thu inkalh leh lungchhiatthlâk (paradox/irony) anga ngaih theih kan hmu bawk. "...possess the sentiment to feel" thu hian JF-a ngaihtuahna min hmuhtir a. Ethel-i chu suangtuahna hlimthla mai, tak rama chenpui theih ngai loh tur anga ngaihna, an inkâr thu-ah hlauhthawn rûkna a nei ṭhin tih min hmuhtir a nih hi.

 

Chu mi sawi nâna a sap ṭawng rawn hman hi, Chawngtinleri ang maia duhawm leh ngaihawm zu nia! JF-a chhûngril nuna thu inkalh awm hi, Ethel-i hian a hmuh hmaih bik hauh lo! He a lehkhathawn chhan letnaah Zari hian, "Ka thawh aanga ka mut thlengin ka hria che" tiin a rawn hnem ngat asin! Zari chenna in kha Churachanpur kan chhun pelh pahin, kan tlawh ve ngei a. JF-a sap ṭawng hmante kha, hre thiam vek ṭhin tak ang maw?

 

Mizo tawng a thiamzia : Ti khân, JF Laldailova sap ṭawng thiamzia kan tar lang ni ta se. Thui dâwn lutuk lo se zawng, a sap ṭawng hman thiamzia tar lang turin, a thu ziak tam zawk kan bih tel tur a nia. Mahse, kan han tar lan aṭang ngawt pawhin, JF-a sap ṭawng thiamzia hai rual a awm lo a nih hi. Tunah chuan sap ṭawng, Mizo ṭawnga lehlin a thiamzia leh, kan ṭawng a lo hman thiamzia lam kan bih ve leh thung dâwn a ni.

 

Mi hrâng fâm ta JF-a’n Shakespeare-a thu leh hla a lehlin khân, Shakespeare-a ţawngkam hman ang diak diak (Literal Translation) in a letling lo a. A hun lai leh tun thleng pawha Zofate hriatna leh nun milpui, mipui nawlpuiin ngaihnawm an tih turin, hriat thiam awlsam tur zawng khan Hamlet-a leh lehkhabu dangte kha a letling ţhin tih, a kut chhuak kan en chuan kan hmu thei ang.

 

JF-a khan Mizo hnam nun phung milpuiin (Cultural Adaptation) lehkhabu a letling ţhin a. Shakespeare-a’n, ...when yond same star that's westward from the pole. Had made his course t' illume that part of heaven, where now it burns” a tih chu JF-a khân, “…khi, zangkhaw mei hêma a rai khian tuna thing bük zâr hmawr a thlen hun lai takin tiin Zopa kut chhuak lemchan ang maia chhiar theih turin a rawn letling a. A sap ṭawng awmze bo hauh si lovin, he tribal thluak mil tak hian a letling thiam a nih hi!

 

Chu bakah Shakespeare-a ţawngkam, a sap ţawng awmzia ang ni lo, (Linguistic Amplification) anga duh tâwka zalenna inpein, Shakesprare-a thu leh hla chu zau zawk leh fiah zawk tura lehlin pawh a ching hle bawk. Ophel-i’n a pa chungchang a sawina 'How should I, your true love know from another one? By his cockle hat and staff...' tih a lehlin dan hi en teh.

 

‘A suak, a tak rim ka thlei thiam lo, Val zawng sakhmêl pâr leh diar ze ial, Dam tui ang an luang hmun e’ tiin a letling ta a. Hamlet-a thawnthu kha Mizo thawnthu ngaihnawm tak angah chhuahin, Zo ṭawnga thu mal mawi ber ber hmangin a thuam famkim ta emaw tih mai tur zu nia! Hetiang taka letling tur hian, Mizo leh Sap ṭawng thiam êm êm a ngai a. Chu chu hre si lovin tun tlai thangthar rualte’n, zahngaihna nei lek lova sap tawng an han letling thin hi chu, hmuh a hrehawm teh zawng a nih hi!

 

Hamlet-a pa thlarau a rawn inlâr a, Horatio-a’n tu nge a nih inhriattir tura, ‘By heaven, I charge thee, speak’ tia a han biakna hi tun lai ţhangthar rual, You Tube leh film letling ṭhinte chuan, ‘Pathian/Van hmingin thu ka pe a che’ an tih ngei ka ring. Ṭhangtharte'n sap ṭawng leh sap ṭawng lehlinna kan ṭawng an pawngsual dan hi, sawi zau a châkawm hle!

 

JF-a erawh chuan, ‘Van ram hmingin ka chaha che’ a han ti zaih mai a! A lehlin mawizia hi kan zuk hmu thiam mai em? Dam lai mihring an hmachhawn miau loh avangin, mitthi thlarau, zan hnih a zawna rawn inlâr hnena thu han pêk ai chuan, thu han chah zawk kha a awm ngawih ngawih a. Hei ringawt pawh hian JF-a lehlinna mit hi a fiah mai ni lovin, a themthiam tih min hmuhtir thei a nih hi.

 

Marcellus-a vekin Horatio-a hnenah, ‘Good now, sit down and tell me, he that knows…’ tiha ‘he that knows’ tih lai tak JF-a’n, ‘Nang kan thiampuipa hian i theih chuan’ tia a han letlingte hi a fuh ngawih ngawih khawpa, faifûk raih chi a nih hi! Hetianga sap hovin ṭawng tlânglawn tak, nitina kan inbiakna ṭawngkam an hman ṭhin mawi leh dãk thlarha lehlin kawngah, JF-a khân a hun laiin mi pahnih khat bak elpui tham a nei hauh lo ang le!

 

Horatio-a thu sawi JF-a lehlin dan hi ngun takin en ta la, Literal Meaning aia ţawnghmang thiamna leh Cultural Adaptation hmanga, kan hriat thiam theih tur zawnga thu a lehlin dan kan hmu fiah mai awm e. A sap ṭawng tar lan ngei hian, a letlingtu thiamzia a hmuh theih chauh thin. Chuvangin, he lai thu pawh hi sei deuh mah se, I han tar lang hram teh ang.

 

A mote it is to trouble the mind’s eye.

In the most high and palmy state of Rome,

A little ere the mightiest Julius fell,

The graves stood tenantless and the sheeted dead

Did squeak and gibber in the Roman streets

As stars with trains of fire and dews of blood,

Disasters in the sun, and the moist star

Upon whose influence Neptune’s empire stands

Was sick almost to doomsday with eclipse.

And even the like precurse of feared events,

As harbingers preceding still the fates

And prologue to the omen coming on,

Have heaven and earth together demonstrated

Unto our climatures and countrymen.

 

"Chu pawh chu a ni maithei. Hmasâng Rom vanglai Kaisara an phil (thah tih aia phil a hmang hi a fuh teh e!) dawn ţum pawh khan thlante inhawngin (the grave stood tennatless Shakespeare-a ţawngkam thiamzia i hmu em?) thlarauvin kawtthler an fang ţhin an tih kha maw le. Hun râpthlâk a rawn inher dawn meuh hi zawngin, Simeikhu a rawn inlâr a, thi hlirin daite a tla ţhin. Lei hnuai leh thim lal thupekin khawvel tawp hun tur puang tur niawm takin chhak chhuah leh nachang pawh hre lo khawpin awkin ni a lem niin an sawi thin asin. Hun rapthlak lo thleng tur puang lawk turin leh leh van hi an inthurual thin niin an sawi a" tiin a letling ta a.

 

Heti zawng hi JF-a Sap ṭawng leh Zo ṭawng thiamzia tar lanna lo ni ta se. A lehkhabu hrang hranga a thu thiamzia hmuh tur awmte hi, ṭhangtharte'n an rawn buan zel turah i ngai ang. Tichuan, a dam reng lai pawhin, mite'n JF-a kha thu leh hla thiam ber ang maiin an sawi ṭhin a nih kha. Mahse, he a ṭawngkam chheh hian tiril a fán ngaih asin - "Knowing my own limitations, I daily consult, day in and out, in English and Mizo whoever happenns to be near me" tiin, thiam tâwk intihna nei lovin, nitin ṭawng a zir ṭhin thu a sawina hian, JF Laldailova kha pa tlawm tak a ni tih min hriattir.

 

Hmangaih lehkhathawn chu : Zanin ang kum 1980-ah khan J.F. Laldailova'n kum eng emaw ti chhung bang lova lehkha a lo thawn țhin, a ngaihtuahna zatve aia tam mah a hrilh țhin, a lung ti leng a, a, suangtuahna chawh thawhtir țhintu, a hming pawha a koh phal loh, "Ethel" a tih loh leh, "Zarbawih, Zarmam, Darlin, Ka nau hmelțha, Ka nau Zar, Dearest..." tia a koh țhin, Ethel L. Zari (Churachandpur nula) chuan mual a liam a. Zari hriat reng nan leh a pual liau liauin aw zanin chu.

 

"Zari lei taksa chu, a mi ngaihsan leh a ngaih em em, hlate khua ațanga lo zin a, tlawm leh zah pawh dawn zo lova a rawn zawn chhuah hram hram, vawi tam thaikawi palai bawngte pawh a lo tirh ve fo tawh țhinna, J.F. Laldailova leh kal hmasate chawlhna hmun ralmuang pan tur chuan an lo thlah liam ve ta a ni."

- R. Lalrawna

 

Kum 1974, Khuangchawi thla ni 8 zan te khan J.F-a khan Zari lehkha tur a ziak malh malh a, "Vai zingah pawh ka lung hi a lêng thei êm êm mai a, Karnaphuli (Khawthlang tuipui) lo luangte chu, ‘Hetah pawh hian Zoram thlî a tel ve ngei ang,’ ti tein hmai phih nan ka hmang a" a han ti te te a, chutah a la duh tawk mai lo.

 

Zanlaiah khawnvar a chhi êng a, a va ziah chhunzawm leh pawh a ni mahna. Heti hian a'n ti zui leh a, "Krismas chawhnu her, nî-ina tlang pang a chhun tleu te hi ka ngai thiam lo. Tlai ni tla kawl êng te hi hmuh hreh chung chungin ka hmu ning lo. Pawm lai neih leh neih lohva i pawh a ni lo va, zan thla êng tak mai hnuaiah te hian ka muhil hleithei lo va, fianrialah hnahte ka va tum leh ringawt thin. Mi la mu nghet lote pawh an lunglêng ve thei a ni chêk ang chu, "Tûnge ni ta ngai?" ti ni âwm takin tukverhte hi an rawn hawng sap sap țhin asin. Tlangsâm par, hlonuar leh theite parte hi enchet dawl ka ti a, a par mal tê tê pawh hi rei ngial ka bih peih țhin."

 

Ni, tunlai angin zing lama phone dah tauh a, tlai lama inbiak fuh leh nghal a, "Chaw ei khamah ka rawn phei ang," tia, engkim inhrilh a, inbiak zung zung theih a ni ve lo. Zan thla eng hnuaia han lunglen veng veng a, lehkhathawn han ziah mial mial mai chu a nuam dawn hian ka hre țhin.

 

JF Laldailova'n Ethel-i lehkha a thawn tamtak zinga a lar deuh leh, nula tlangvalte tan pawha ngaihnawm, thu thlum leh lungtileng tak tak tlêm hi thur chhuak ang aw.

 

"Nau Zâr, khawvela nangni ang parmawi in lo vul theih hi chuan Pathian awm leh awm loh chu chhiarkawp nena chawhchuah kan tum hi a tul lo. Nang hi a proof ber chu i ni mai."

 

"Hmelthat vâng hrim hrima Van ram kai sa tûra ka lo ngaih lei pangpar mawi, kan khawvel hi a hnawk tehlul nen, nangni ang fa in lo piang ve hlauh mai hi chu thla a muang sawng sawng mai thin. Ral-khat atang pawhin ka nunkhua hi i tinuam hliah hliah thin tih hi hre reng ang che."

 

"Tisa lei leh vâna thilsiam zawng zawng zinga mawi ber tûrah ka chhâl ngam lo che a; mahse nangmah ka hriatchhuah apiang che hian khawvel zawng zawng hi mawi thar ta thut hian ka hre thei thin a, ka mi huat êm êmte chungah lam te pawh hian, rilru ringawt chauh na nâ nâ chuan ka nêm thei thin zuk nia!"

 

"Rilrua i hming (a pum pawh, a phel pawh) han chham a, mitthlâa i hmêl han hmuh leh nghâl hi chuan, Lianchi-a sakhmêl chanve chanve tal puta, mahni kum zât atanga kum 25 ngawt hlawi theih hi a châkawm mai thin."

 

"Khawvel thar leh hunah hmeltha deuh zawka ka lo pian a, nang chu tûna nangmah ang chiah (chhe tê maha danglam chuang lo)-a i lo pian ve leha, kan kum a inthlauh loh chuan, arsi piah lam ramah pawh awm mah la ka rawn zawng chhuak ang che.

 

"Zâri, ka duhsakzia che hi i hre pha tak tak chuang lo vang. Chuvangin tûnah rih chuan mangtha, dam takin rih mai. I thlalâk min rawn thawn thuai loh chuan ka tap thei tak tak ang. Zâmpuii hmêl hmuh maiin min hnêm zo lo. Unau mah ni ula, mi ti vir tham pawh a tling lo.

 

(Ethel-i khan J.F-a thu awihin thlalak chu a han thawn ta a. J.F-a lo chhanlet dan mawlh hi a pui. Amah ti virtu lek an chang zel mai si!)

 

"Hetiang thlalâk mai mai, tah ti-tam, lung ti lêng, bei ti sei, beisei ti bo, rual ti-awt, rual awh ti-na, mumang ti rethei, suangtuahna ti hurtu, vawi khat pian man ti-awm lo - engati nge hetiang tea mi rawn elsêna mi rawn runrâl? - dang ti ro leh chil tipût thlâwn mai mai! Duhawm teh mah se, a tak tak nena ka han khaikhinin, i ti no, i dynamic personality kha a bei tel ve thei tlat lo mai a, he i lemthla hi a tak takina a (i) rawn zui thlen hma chu lung a awi tak tak thei dawn lo."

 

"Tlai a lo ni a, tlai ni a êng tha bawk a, ka hre chhuak leh ta che a, ka lung a lêng leh ta êm êm mai a. I hmêl ka la hmuh tlêma, i thlalâkina mit a fah khawp loh tehlul nên ( I hlimthlâ tê mai hi ka chan tawk), heti khawpa ka han ngai thei ta mai che hi mak ka ti tharin naupang inkhualtelemna khawvela nangma chungchanga day-dreaming ka indulge luattuk vâng a nih ber ka ring a, pa-tar tê tawh si, ka chawh ngawt mai! Chawh tak rawh i!"

 

J.F-a'n a hming pawha a koh phal loh, "Ethel" a tih loh leh "Zar-bawih, Zâr-mam, Little Darling, Ka nau Hmelțha..." tia a koh thin khan, J.F-a liam hnu lawkah min liamsan chawpchilh ve nghal mai bawk si a. An uiawmin an pamhmai dun mang e!

 

Zâri kha a thih hma deuh atang khân a hmêlah danglam deuhna neiin an hria a. Lunglên viauna emaw, thil vei rûk riau emaw nei hi ang an lo ti deuh va. Mahse a hranpaa natna vei nei ta lêm lo chu, hnathawh leh rual kawm a thulh chuang lo va. 1980 May 11-ah pawh a dan pangngaiin office a kal a. Ni danga a office kalpui thin, a thiannu Nl. Krosțani chuan chu mi nia a office lo bãng chu chau êm êm niawm hian a lo hmu a, a ngaih a tha vak lo va. Chak vak lova a hmuh ang ngeiin, chu mi zan atang chuan Zâri chu a chau ta viau mai a. A natna sawi tur pawh hriat mang si loh chuan a chau zual telh telh a, zân dar 12 a pêl hret-ah chuan, lunglen khawharna leh natna reng reng awm tawh lohna hmun chu panin, J.F-a hnungzuiin mual min lo liam san ve ta a ni.

 

Min la dam pui se la âw. He Facebook kal tlang ngei hian biahthu D han inhlan bawk se la, a va nuam dawn tak! An inkoh dan mawlh khi tunlaia induat vak tak tak mang si lo a, "Duat, Boih," intih kual vel ai hian, kei chuan mawi ka ti a, lairil a fan a, a tak ka ti.

 

 

Poetry lamah pawh a duai mawlh lo :

 

“Poetry lama a kuthnu hmuh tur awm rai tawh lo mah se, ‘poet’ ropui biru a ni kan ti lo thei lo vang. Thu-ah hian ‘poetry’ a awm thei a ni tih ngaihdan a nei a, chuvangin a thuchheh reng reng, a vuak, a thlûk, a kah danah te a dak thlarh mai a, a thuchheh hi a inchhawk nghuat nghuat a ni ber e” tiin Mafaa khan JF-a’n poetry lamah pawh a duai lohzia min hrilh a. “A thute hi ‘poetic prose” a tling a ni. St Placid’s school-a a kal laiin poetry inphuahsiakah pawh pakhatna a ni a, an zirtirtu French Canadian-ho chuan a thiam êm avangin ama irâwm chhuak a nih an ring lo hial a, “Mi thiam phuah sa i ‘copy’ chhâwng a ni lo maw?” an ti phah a ni” tiin poetry phuah a thiamzia Mafaa vekin min hrilh leh bawk.

 

Mahse, a hun lai khan Zofate thu leh hla khawvelah poetry khan hmun a chang chau e mem tih hriaiin, thutluang (Prose) khawvel min hrutpui ta zawk niin a ngaih theih. Shakespeare-a lemchan (Drama reng reng hi poetry hmanga ziah chhuah an ni a. Blank Verse hman niin, tlar tinah thu mal lambi 8\10 a awm tlangpui a. Tin, iambic pentameter (da-DUM da-DUM da-DUM da-DUM da-DUM), thu mal hmasa zawk lam dan hniam, a hnuhnung zawwk lam dan sanga rem a ni thin. JF-a leh Shakespeare-a lemchan letlingtu tam zawkte hian prose anga an lehlin thin avangin, hla hril lemchan a ni tih a nawlpuiin kan hriat loh phah niin alang. Prof R. Thangvunga chiah hian poetry a nihna angin a let a. Much Ado About Nothing ka lehlin pawh kha a tam thei ang ber hla hril angin, lambi 10 hmangin ka let ve a nih kha.

 

Romeo & Juliet lemchan-a Shakespeare-a poetry mawi ka tih em em chu hei hi a ni –

 

White his shroud as the mountain snow,

Larded all with sweet flowers,

Which bewept to the ground did not go

With true-love showers.

 

He hla hril hi JF-a chuan heti hian min lehlinsak ta a –

 

A bahsam vur anga var,

Fam rolung mual I liam ni khan,

Nemrang puan ka thuch che kha,

Hmangaih mittui leh pangpar,

I thlan khur (a) ka surtir kha!

 

He laia JF-a tawngkam hman atang ringawt pawh hian, poetry lama a thiamna rilzia, thukzia leh tawngkauchhah hman a thiamzia kan hmu thiam lo a nih ngat chuan, keimahni lamah fel lo a awm a ni ngei ang! Hei bakah hian Shakespeare-a poetry heti hian kan hmu leh bawk -

 

 

Quoth she,

“Before you tumbled me,

You promised me to wed.”

He answers,

“So would I ha’ done, by yonder sun,

An thou hadst not come to my bed.”

 

He thu hi mawi em emin JF-a khan heti hian hla hril hmangin min lehlinsak leh a.

 

Zal tura min thlem lai khan,

Run hmun luahpui mi tiam kha,

Thlemsam run lumpui ai chuan,

Biahthu tiam sut ka thlang zawk e.

 

JF-a poetry la hmu ngai miah lo tan pawh, he lai hla hril pahnih a phuah han en hian poetry huanga JF-a chim chin lo sanzia kha hmuhhmaih rual a lo ni lo! Keia lehkha chhiar zau lo lutuk hian, JF-a lehkhabu lehlin dangte kha chhiar alawi ka neih miau loh avangin, JF-a chungchang thu ziah kawngah pawh hmanrua tlakchham ka ngah em em a. Ka neih ve chhun ang ang hmangin, famkim lo takin JF-a ropuizia leh hlutzia ka han tarlang hi, a hming kan ti thangtlam lek zawk ang a tih ngaihtuahna avangin ka tim er er mai a nih hi. A thu leh hla thiamzia, hei aia chiang leh zau zawka thlirna nei thei turin, a lehkhabu lehlinte kha neiin chhiar tur ik nei ilang zawng, hetiang leka pamhmai hian JF-a chungchang thu ka’n tar lang lo tur hi a ni a !

 

 

Here in lies a man of great,

Writ his name in gold!

 

 

No comments:

Post a Comment

A sakhming Joseph Francis Laldailova kha !

‘What needs my Shakespeare for his honour’d bones, The labour of an age in piled Stones, Or that his hallow’d reliques should be hid, ...