Thursday, December 19, 2019

CAB chungchangah tu ber kha nge thiam lo ?



Taksa chak lo tak chungin ka chuktawlh (smartphone) ka han keu a; Mizo ţhalai rual ţhenkhatin Mizote chimralna tur hmanrua nia an ngaih, Hindu rorelna hnuaia India sawrkarin dân neih a remtih tak chu, Democracy hnuaia zalenna an neih angin dam diaiin an duh lohna (peaceful demonstration) Hnam Rûn kawta an lantir ka zuk hmu ta a. Chutih mek laiin police lamin dimna nei miah lo leh, ‘Ka hnek dawn che u a maw ni le’ ti chungin, chung ţhalai rualin chutia anmahni an rawn man nachhan an zawhna pawh chhang buai duh ik lo va an man ka zuk hmu chiah chu!

A hnu lawka chung ţhalai an kawm zinga pakhat chuan party thahrui rual (party worker) ţhenkhatin kut an rawn thlak ngawt thu a la sawi ta deuh deuh a! Franklin D Roosevelt-a’n, ‘Hawh u, sawrkar hi keimahni kan niin kan chunga thuneitute hi hmelhriat loh an ni lo tih i hre reng ţhin ang u. Democracy hnuaia thuneihna fawng vuantu laimute chu President, Senators leh sawrkar mi leh sate ni lovin he rama vote thlaktute an ni si a’ a tih hi kan ramah hun rei tak chhûng hlamchhiaha awmin rahbeh a, tun thlenga kut thak hnawih nân tak hman a lo ni tawh a. Chu chu tun huna ţhangthar rual, hriatna piahah thinlunga ram leh hnam  hmangaihna tak tak neitute hian kan chhangkham ta!

Kan rama sawrkarna chang tawh Ministry tam zawkte hi kan en chuan, Mark Twain-a’n, ‘Keini zawng; sum leh paiin a lei theih sawrkar ţha ber neitute kan ni si a’ a tih ang chiah an lo ni tawh a. Tun hunah ngei hian chanchin thar puanna TV channel hrang hrang han en ta la, NE lamin CAB an duh lohna avanga buaina leh chumi tudai tura India sawrkarin a maka maka tam CRPF a rawn thawn luh ruih ruih thu bak chanchin thinţhawng (breaking news) chhiar tur dang vak i hmu lo ang. Albert Einstein-a’n, ‘Dân lekkawh theih loh neih a remtih (pass) tluka sawrkar leh a dân leh hrai ngaihhlutna tichhe buaih thei thil dang reng an awm lo’ a lo tih dikzia hi!

CAB chungchanga MNF leh a MP lamin he dân an thlawpna lam hi lo hawi ta ila. An dinhmun zir hmasa lo chuan an thiltih hi dem ngawt tur kan ni lo ang. Central aţanga sumpai chawkluh hmanga intungding kan nih kan hai lo va. Chu kan mamawh sumbawm vawngtute duh dan kalh chu thil finthlak tak a ni lo. An theihnaah tawh phawt chuan an thlawp thiam a ngai zawk tih kan hriatpui tur a ni. Benjamin Disraeli-a’n thiam takin, ‘Politik tluka inthapna (gambling) nasa a awm lo’ a lo ti tawh reng a ni. Hnung thak inhiah tawnna khawvel a ni tlat. Chuvang tak chuan sumpaia kan harsatzia leh BJP hnungthak hiat lo thei lo an nihzia kan tarlang leh zet phawt ang.

Indian State zingah Mizoram chiah hi Budget lama Non Expenditure (hmasawnna tur ni lo) dah tam ber niin; hmasawnna hnathawhna tura sum dah tlem ber kan ni thung a. Heng hnathawhna tur sum kan tihte hi GST (chhiah) aţanga tlingkhawm Devolution of Funds aţang leh CSS aţanga hmuh kan inbeisei an ni a. BJP-in Budget Estimate for 2019-20 chhûnga he sum hmuh an inbeisei an phak lohna Fiscal Deficit hi Rs 1,57,048 crore – 22% zet a ni tlat! (Source : The Economic Times) Controller General of Accounts of April aţang pawhin a finfiah theih bawk. November 2017 khan kum 2020-25 inkâra Central-in States hnena a sum pêk tur zat chhutchhuak turin 15th Finance Commission dinin, anni lahin 42% kan dawn mek hi tih tlem an la rawt zui!

State hnena Central chhiah pêk tur sum hi Untied Funds kan tih tak, hmanni lama ka ziak tawh kha a ni a. State hian a duh ang anga a hman theih tura thuneihna pêk a nih miau avangin FM pawhin Rs nuai 300440.67 a dah ta lawih reng a nih kha. 14th FC kan hman mek hian NE States hnena he chhiah a pêk zat tur percentage a tarlan kan en chuan Assam chiahin 3.3% dawng phakin State dang zawngte hian 0.6/5% vel dawng tur kan ni. Grant-in-aid kan tih ang chite nen khan ngaih pawlh tur a ni lo bawk. Mipui nawlpuiin kan hriatthiam theih dan tur chu; Mizoram Budget-in hnathawhna tur sum hmuh a inbeisei, Central Budget Estimate rinchhana a duan hi a hmu vek dawn lo niin a lang ta rih tlat tih hi a ni. 

Tichuan, tun MNF Ministry hi a lo pian phat ata dinhmun khirhkhan takah rawn ding nghalin CAB vangin Central leh Zoram mipui aiawhtu hrang hrangte a tih lawm tawn thiam a ţul ta bawk a. Sakhaw zalenna ram (secular state) kan nih laiin he CAB Bill kan zirchian chuan sakhaw 6 chiah a huap avangin Anti-Secular Bill tih loh theih si loh a nihna lai hi a buaithlak ta a. Chutiang hun a lo thlena Kristiante’n kan lamţang chiangsaa kan ngaih kan MP hi, mi tam takin an vote an pêk chhan pawh Pathian mi dik nia an hriat vang liau liau a ni. Kha leh chen Zoram mipuite’na kan lo chhuan leh Pathian mi nia kan hriat; ringlo mite hmaah pawh kan inphenna kulhpui ni tura kan ngaih a ni mek a.

Hun kha leh chen mi hmingţha leh mi rintlak nia kan ngaihte, Upa nihna nei meuhte pawh zuah lo va lo lem zo zeltu; mimal ngaihdan aia Party leh Party President lalna hnuaiah Pu C. Lalrosanga pawh a rawn intulut ve ta a.  Mahni thutiama ding nghet mi a nihzia leh kristiante tân rintlak leh thlamuanthlak a nihzia lantir ngam ta lovin lovin sum harsat luatna hnuaia ngaihtuahna fim hmang pha lo leh vai fin chelh tura kawng dang awm reng hmu pha lotu MNF chuan a MP Pu C. Lalrosanga chu Zawnga tuar aia tuartu Ngauah chhuahin mahni thutiamah pawh ding nghet zo lo mi angin an chhuah ta a nih hi. Mahse, amah hian thiam lohna chen a neihna lai awmin mi rintlak, nun kaihruaitu nghet (man of principle) nei mi a lo ni lo tih a tarlang ta a ni.

A thiltih nghawng, nakin lama a la pawi turzia leh dem a la hlawh tial tial dan tur hi chhut thiam ni se, heti maiin thutlukna a siam lo ang. MNF lamin CAB thlawp lo chunga BJP thlawptu an nihzia BJP an sihhmuh thei lo hi; tun lai ţhangthar mi thiam rualte chuan an la nuihzata nep an ti a nih pawhin an tih dik ngei a rinawm! Rûnthlak zual em em chu, politik khawvelah hian Pathian aia ţih Pathian mite ngeiin an nei nia Zoram mipuiin an ngai ta hi a ni! Hetah hian engkim tawp tawh ta pawh ni se, a hmingchhe tur leh mipui hmelma an nih dawn tho tho tawh laiin a aia nasa leh zualin lungawi tawh loh sa reng kan nihna ata, thinrimna min thlen zual sauhtu tur thil an han ti leh zel hi eng ang âtna chi khat nge ni ta ang le?

India Dânpui hnuaia mipuite zalenna zirchhuak leh Freedom of Expression leh Peaceful Agitation awmzia hretute hmalakna; CAB duh lohzia lantirna neitu Zoram ţhalai rual, kan ram leh hnam himna leh kan nakin hun tur ngaihtuah thleng phate’n an huaihawt chu, tharum hmangin sawrkarin a kutke ber Police-te hmangin a han beizui zat leh chumi a tihpuitlinna kawnga ţawngkam mawi lo tak tak chhakchhuaka, mimal zalenna hnehchhuha chhan leh vang pawh sawi hauh lo va ţhalaite a han man duh leh zel kha chu an ti lutukin an dai baw ta a nih hi! Lao Tzu-te’n, ‘Ram chhûng chu buainaa a khah tawh chuan ram leh hnam hmangaihtute an pung tual tual ţhin’ a lo tih ang chiahin ţhalai rual an pungkhawm ta chiam reng a nih kha.

‘Thuneihna fawng vuantute reng reng mipuite aiawh/mawhphurtu tling lovah chhuah ngai reng reng suh’ tia Thomas Jefferson-ate’n an thluak an lo suksak kan ţhalai rual, politik tui nu chhe tê pawhin a la pawlh nut loh; ram leh hnam hmangaihna tak tak neitute chuan MNF sawrkar leh a MP-te hi mawhphurhna neitu an nihzia leh, an MP chu mipui aiawha hmalatu ni lo va an hriat tak avangin bang turin an nawr piahah an ţhalaipuite police lamin dân tlawhchhan pakhatmah awm lo va an lo hren ngawtte chhuah turin, mipui sawrkar an nih angin MNF chu an nawr ta a nih kha. Anni lam pawhin han inphat mawina tur pakhat tê pawh an hriat miau loh avangin an mi hrente an rawn chhuah ta thuai reng a nih kha.

MNF chet duh dan kha Mizo thinlung dik tak putute chuan mak an tiin sawi ngaihna reng an hre lo. ‘Pathian leh kan ran tân’ titute ngei chet duh dan hi an hrethiam thei mawlh lo va ni. Heng mite hi a ni lo’m ni hmana India laka zalenna suala beitute kha, tiin MNF hnenah hian zawhna, mi tinin an zawt ta sup sup mai a nih hi. Tichuan, MNF lamin CAB an thlawp nachhan; keini ang bawka ILP hung bik State Arunachal Pradesh leh Nagaland bakah Sixth Schedule hnuaia tribal area; Karbi Anglong (Assam), Garo Hills (Meghalaya), Chakma District (Mizoram) leh Tripura Tribal Areas District an tihte hi zirchiang ik lovin lawmthu sawi nân kan hmang tak liam liam a!

Khing State chhûnga an khawpui (Mainland)-a cheng ve thung zozaite hi kan ngaihtuah pha leh tawh chuang reng reng si lo! Chakma tân chuan Tripura lam aţang leh State dang dang aţanga khua leh tui nihna an lak theih tho sizia leh chumi hnua Zorama rawn leta CADC huamchhûnga rawn khawsakzui mai a harsat dawn lohzia chhui pha lo va lawmthu sawinate hi eng nge a awmzia ni ngai a? Tunah zawng, Assembly lama Household Maintenance Bill, khua leh tui chhinchhiahna kan MLA-te’n an pass Governor-in a pawmpui duh lo ang chiaha Meghalaya leh NE State dang a dodal chhante kha a lo lang chiang ta a nih hi! Harh a va han tawh tak êm!

𝐋𝐢𝐭𝐞𝐫𝐚𝐭𝐮𝐫𝐞-𝐚𝐡 𝐆𝐫𝐚𝐦𝐦𝐚𝐫 𝐚 𝐩𝐚𝐰𝐢𝐦𝐚𝐰𝐡 𝐞𝐦 ?

              Mihringin kawng engkima a mihring a nihna chi hrang hrang; lunglêng thei, lunghnûr ţ hin, thinrim ţ hin, lawma nui ţ hin etc...