Engtin nge Mizote kan tlukchhiat dan ?

           

             He thupui hi mi tam takin an chaiin an lo chhui tawh \hin a. Chung an thu leh hlate chu tunah hian kan paih tihna a ni hauh lo. Mahse, Mizote kan tlakchhiatna bul tak zawka erawh kan la chhui fuh chiah lo em ni tih ngaihtuahna erawh a awm \hin. Buaina leh chhiatna a lo thlen reng rengin, bul\anna lai neiin an rawn lang chhuak \hin a. Chu buaina bula zuk hmu fiah tur chuan hun bul lama thil thleng chhui thlen a ngaiin engtin nge, eng ang nge tih leh engvang nge tih chhan tuma beih a ngai \hin.

            Pipute hunah khan ziaka inhlan chhawn engmah an neih miau loh avangin \awngka hlirin thu an inhlan chhawng \hin a. Ţawngka maia inhlan chhawnga zirtirna kalpui ta chu, dân an lo neihte pawh hriatna an neih hmanga an nunpui leh engkim chhanah ro an rel dan a ni \hin. Mahse, dân an neih chhun ang angte chu an zahin an pawisa êm êm a. Bawhchhetu nih hlauin nitina an nun hmante pawh fimkhurnain a khat tlat \hin reng a ni. Dân pawisa lo mite reng reng chu, ‘Vân ni an sal’ an ti \hin tiin Pu James Dokhuma chuan a ziak a.

            Dân bawhchhiatna reng reng chu malsawm lovah ngaiin an dânte chu a hip a hawiin an zawm \ha êm êm \hin tih hman lai chanchin kan chhiar chuan kan hre thei a ni. Chung dân an neihte chu Khawtlang Dân leh Mimal Dân niin lang mah se, Mimal Dân kan tih pawh hian Khawtlang a huap tho \hin. Tichuan, kan pi leh pute khan ziak loh dân hrang hrang an neihte chu an nunphung, nitin khawsak rel leh rorelna kawngah a \ha zawngin nun a siam mai bakah khawtlangah remna leh muanna, thlamuanna leh inhumhimna a rawn thlen ta \hin a ni.

            Chung Dân kan han tihte chu :

1. Khaw thar kai dân  : Khua an din dawn reng rengin heng dânte hi an innghahna, bawhchhiat thiang lo an ni \hin.

2. Thlawhhma lak dân : An eizawnna (economic) ber niin miin a duh dan danin ei a zawngin lo a nei ngawt thiang lo.

3. Sakhaw hman dân : An nunah khan sakhua hi a beh tlat avangin dân chi hrang hrang an nei a. Chung an dânte chu rorelna leh khawtlang thiltih huapah reng reng chuan an hmang tel ngei ngei \hin.

4. Kût hman dân : Intihhlimna chi hrang hrang an neihte hi an tawngpawng hman ngawt lo va. Kalphung fel tak hnuaiah, chung kalphungte chu bawhchhe si lovin an hmang \hin.

5. Awmni kham dân : Chhiatna leh khawtlang huapa hna pawh thawk lo va hun an hman reng rengin, he dân hi an pawisa \hin.

6. Lal lal dân ; Hei hi ram ro inrelna (politics) kan tih chu niin pipute politik khelh dan aia \ha kha a awm leh thei tawh chuang kher lo mai thei a ni.

7. Nula tlangval inkawm dân : Tun laia nu leh pa hriatpuina pawh tel lo va nula tlangval, duh duh dana an inkawmna ang, rah chhe tak chhuah ang hian an nula tlangvalte an khawsa ngai lo.

8. Inneih leh in\hen dân : He dân hmangin fel takin an innei \hin a. Nupa an intih thiam loh avang ngawtin an tawngpawng in\hen ngawt ngai lo.

9. Hnatlang : Hei hi tun lai chhanah chuan YMA kan tih nen hian a inang thei awm e. Mahse, YMA hnuaia miin a duh leh duh loh ang zela a che \hin anga chet lakna a awm ve ngai lo.

10. Indona dân : Indo reng an nih \hin avangin dân fel tak neiin chu chu ram humhim nân leh mipui him nân a pawimawh hle.

            Tin, heng dân zawng zawng a taka hman a nih theihna turin Zirna In (institution) \ha bera kan la neih, Zawlbûk khan a takin rah min chhuahtir ta a. Zawlbûkah chuan upate titi tlangval leh naupang te’n an ngaithla a. Ramchhuah, rammut, thlawhhma leh khawtlang inrelbawl dan bakah nun dan dik te chu an titi leh inzir chhawntir tlangpui a ni \hin. Chungte chu naupang zawkte tâna thil \ul leh pawimawh êm êm, Israel fate’n Mosia khabe liam changa nun an zir nena inthlau chuang lo tur hmang khan Mizo khawtlang nun an rawn duang famkim thei ta \hin a ni.

            He zirna in hi tun huna Oxford leh Cambridge aia a hniam bikna a awm hauh lo. A chhan pawh mi reng reng kha hmantlakah a chher chhuah zel vang niin chu chu Education bultum ber pawh a ni reng a ni. Zawlbûkah chuan huaisen, tlawmngaih, chanhaite humhalh, khawtlang venhim leh nunau laka kulh nih dan zawng zawng an zir chhuak vek tlat a ni. Khawtlangin a mamawh ang zelte kha zirnain pipute a bituk a nih tlat avangin nun a sual hlei thei lo va. Famkim lo mah se, anni aia famkim zawk hnam dang an awm loh thu ziak meuhin kan lo chhiar phah ta zawk a nih hi.

            Heng dân kan han tarlan tak zawng zawng zingah hian kan thupui atâna pawimawh ber chu sakhaw hman dân tih hi a ni bik ta a. Sakhua chu mihring aia thil tithei, dam lai chauh pawh ni lo, thih hnu thlarau khawvela an nun dan tur thlenga kawngro sutu a ni ta a. Chuvang tak reng chuan a ni, Mizo pipute kha khawvel hnamah hian an sakhaw mi ber hial awm e, tiin ziaktute’n an lo ziah \hin ni. An nitin khawsak dan chu sakhuanna-a khat a ni ringawt mai a ni, tiin Pu James Dokhuma hian a ziak reng a. Chuvang chuan hnam leh sakhua pawh kha inkungkaih tlat, hnam an thlak pawhin sakhua an thlak a ngai ta reng a ni.

            Heng avang hian miin a sakhaw kûngpui leh a hnam a phun sawn avangin a hmingah pawh Saphun an lo ti ta reng a, Sakung an tih an phun ta \hin a nih kha. Tichuan, kan pipute khan sakhua reng reng hi a hnamin an nei ta a. Chu mi lanchianna chu Lusei Sakhua tih leh Ralte Sakhua, sakhua rau rau zinga a lâr ber lo awm hran dan a\ang hian a chiang êm êm a ni. Chuvang chuan sakhua leh hnam hi englai pawhin kalkawp reng, a \hianga kal dun reng, inzawm tlat leh \hen hran theih miah loh a lo ni ta a ni.

            Heta \anga lo lang chiang nghal ta bawka chu, an sakhaw dân reng reng, thiang lo leh dik lo, fel lo leh \ha lo, mawi lo leh nalh lo, tihawm leh tihawm loh, nunphung pangngai leh felhlel, midang nena nunho dan dik leh \ha lo, rorel dan \ha leh \ha lo, eizawn dan dik leh thiang lo thlengin, an nitin nunah an thawh hlim a\anga an muthilh thleng, an zawmin an hun kaihruaitu berah an lo hmang ta \hin a ni. Hei hi hnam dangin min chiahpiah hma leh kan chunga hnam dang roreltu kan neih hma zawnga Mizote nun dan chu a lo ni.

            Chu nun chu a mawi leh zahawm piahah a thianghlim êm êm a. Chuvang chuan a ni,  Rev David Kyles-a chuan a lehkhabu pakhat, ‘Lorrain of The Lushais’ tihah khan he thu hmingthang tak hi a lo ziah theih phah ta a nih kha – ‘Hla phuah thiam leh thu hriltute, mi fing leh zawlneihote hian hmakhawsâng ata khawtlang nun duhthusam a \ha, dânin ro a relna ni mai lo a, hmangaihnain ro a relna hmun an lo suangtuahin an lo thlir lawk tawh \hin a. Ka hriat theih chinah khawvela hnam, he famkimna hmun thleng teuh ber hi Lushai-ho an ni. He famkimna hmun, khawtlang nun leh mimal nun duhthusam hi Lushai-ho hian an thleng der tawh e, chu ka ti lo. Mahse, khawvela a thleng teuh ber an ni a, he nun duhthusam hi an tem \an mek a ni’ tiin!

            Heti khawpa hnam ropui kan lo ni tawh lai hian, thlah khat nihna hrang, hming hran nei leh sakhaw hrang neite erawh kan indo chamchi a. Chu taka chu kohhran hrang hrang lo pian chhuah chhan pakhat a nihna pawh kan la chhui dawn a ni. Mizo history kan chhiar chuan kum 1800-1900 inkâr kum za chhûng khan an indo zingin an inthat nasa hle tih kan hre thei a. Chu mai ni lovin, Sap kaltlanga khawvel hmelhriat kan nih tirh (1856 vel) pawh khan Hmar leh Chhim anga awm hrangin Chhim leh Hmar Indo hmingthang bakah khan indona leh inrûnna hmingthang tak tak vawi 15 lai a thleng a nih kha.

            Mahse, mi ngo an lo lang ta a. Do hneh rual loh ni ta chu, \angrual thei alawi pawh kan awm ta lo a nih kha. Diplomacy \ha deuhin mi ngoho inremna an lo neihpui laiin a huaisen laklawhte’n an nun an chân a. Tichuan, lalte’n mi ngo thuneihna hnuaiah min han awp takah khan Mizo Political System kha a tlachhe ta duai duai mai a nih kha. He hunah tak hian pipute sakhua kha namenlovin a chak lo chho ta a. Sakhuana leh hnam kha inzawm tlat kan tih avangin peng pakhat a han tlakchhiat chiah khan, a pengpui pawhin a tuar ve ta nghal mai a ni. Pipute a\anga kan nunphung (culture) \ha leh dik, fel leh mawite chu zawi zawiin kan thlah tial tial a. Kan nihna (identity) pawh chumi pah chuan kan hloh chho tial tial a. Tun hun hi kan lo thleng ta a nih hi.

            Mi ngoho khan kan ram (sakhua leh hnam) dotu pakhat zawh an rawn hneh takah chuan pakhat zawka pawh a \ang zo ta lo reng a. Mizote nun a tlachhe \an ta a ni. Kan hmelhriat miah lo, midang intlawn siakna te, inelrelna te, duhsak bik neihna te, mite aia chungnun duhna te, inhek nun te, mahni \anghma haina te, dawihzep nun etc kan hmelhriat chho ta mawlh mawlh a. Chung thilte chu nitina min hual veltu an nih tlat avangin kan nun an rawn ta neih a. Nitina kan nunphungah lo chang zovin chu chu Culture kan tih lo pian dan chu a ni ta a ni. Hman lai pipute Culture chu Culture tharin thlak a rawn ni \an ta.

            British-ho khan kan hnam min rawn hnehin min rawn awp ta a. Chutia an tihna kawngah chuan kan nun pumpui mai kha an chawk buai zo ta vek a. Kan hnam nunphung a buai a, a ngaihna hre lo va kan tla buai lai tak khan anmahni nunphung (culture) mil Kristian sakhuana an rawn keng lut tel ta a. Chu chuan nunphung insiamremna min siamsak niin kan hre ta. Mahse, chu Kristianna-a kan zuk inhnim phum pawh chuan nunphung nghet kan neih phah miau ta si lo va ni. Kan misawnari-te kha an chhuanawmin an fakawm thlawt mai. Mahse, fakna famkim pêk chu kan tân thil theih a ni hauh lo.

            Kan ram an rawn luh khan anmahni nunphung milpui Kristian sakhua khan min rawn barhlui ta a. A tirah chuan an hnam nunphung angin an rama an vawrh lâr tak Engvangelical lam hawiin kan hnenah an rawn lut ta a. Mahse, keini lah chuan chhandam kan ngaihna tur kan inhre lo va. Mihring sualna tih vel lahin min tibuai bawk hek lo. Sual (sin) thuchah min hrilh an han tumte chu bui lung tawk ang hlauh an ni ta a. Keini chuan chhandamna leh sual nih inhriatna tih vel ai chuan ramhuai leh natna min thlen theitute aia ngaih pawimawh zawk reng reng kan lo nei si lo. Mi sual chhandamna kan mamawh lohzia an hriat a, min kaih harh meuh chuan kum 3 dawn lai a lo liam thlawn reng tawh a nih kha.

            Tichuan, ramhuaite ngam loh Lal Isua zawrh nachang an rawn hre ta a. Chu thu zet chu hralh a tlain Mizo tawh phawt lunglai a dum a ni ber. A chhan pawh Mizote khan ramhuai leh an hnathawhte aia hlauh zawk leh ngaihmawh kha sakhaw lam thuah kan neih chuan loh vang a ni. Kum 3 a han liama, Ramhuai Ngamtu Isua Theology min han zawrh takah khan chuan, kum 50 a ral meuh chuan a hnam angin Kristianah kan inpe ta deuh der mai a nih kha. An beisei ang reng renga thil a thlen loh avangin kan Mizo khawtlangin kan mamawh ber Pathian thu (theology) thar diai siamin kan nun an rawn hneh ta a ni tiin Rev R. Zolawma chuan a lo ziak ta a ni.

            Nun dan nghet/nunphung (culture) kan tih reng reng hi pawn lam a\anga nektu an lo awm hian a danglam ngei ngei \hin. Hmakhawsânga kan nun dan kha tun hunah hian chhawm nun reng theih zawng a ni ngai lo. Chu pawn lam nun dan min rawn nektu chu tu dang ni lovin sapho nun dan leh vaiho-ina min rawn chiahpiahna hi an ni ta a ni. Kristiana chuan kan nunphung rawn thlak danglam ve bawk mah se, a tirah chuti lutukin thlak danglamtu lian (great influence) a rawn ni nghal ngawt lem lo. He lehkhabuah hian histawri-te kha chhui chiama thui tak tarlan ka tum lem lo. Mi pangngai deuh chin chuan kan rama thil thleng kha kan hre em em vek a, sawi nawn sawi nawn a \ul lem hek lo.

            Tichuan, tun hma lama mi rethei leh hausa kâr zau lutuk ngai lote chu a lo zau tial tial a. Mi an lo fing chho \anin lungawi loh a thiang a ni, tih nachangte an rawn hre chho ta a. Chu chuan pipute nunphung nasa taka rawn \hiatin lalte laka lungawi lohna a lo nasa chho ta tial tial a. Kum 1895 vel a\anga British-in min han awp hnu khan, kum 50 pawh a ral hmain kum 1946 khan Political Party hmasa ber din nachang kan hre der tawh. Chu kan politik hmelhriatna chuan Mizo khawtlang inawp dan leh kalphung fel takte chu a rawn \hiah chho ta mawlh mawlh a. Mipuite lah hriat lohna avanga mawlna nena khawsa an la nih miau avangin hruai an nuamin hruaitute thu sawi kha chu Pathian thu tlukin an ngai hmiah mai a nih kha.

            Pipute’n khawtlang nun leh ram inrelbawlna kawnga, ‘Hei hi chu a \ha lo ve, an ti ngai lo, hetiang tih zawng, a tluan theih ngai loh e, hetianga awm chu a mawi ngai lo, chutin khatin an ti ngai lo ve, hei chu a thiang lo ngai etc’ an lo tih \hin zawng zawngte chuan kan nunah kori a tu thei ta lo va. Kan pipu nun mawi leh zahawm, dik leh fel, \ha leh mawi zawng zawngte chu zawi zawia \hiahin an rawn awm chho ta a nih kha. British awpna hnuaia nun kan hlohna tizual zel turin Kristian Sakhua kan han zawm a, chu sakhaw thar chuan pipute sakhua kha a rawn ngeih lo nghalin a rawn dodal chho ta char char bawk a. Kum zabi hnih (1800-2000) a ral meuh chuan India ramah a chhe zawngin a ber nihna kawng tam takah kan nei zo ta a nih hi.

            Kha kan nun inthlakthleng tirtu lian ber chu rambuai a ni tih chiang takin kan tarlang tawh a. British awpna hnuaiah leh Kristian sakhua rawn luh a\ang khan pipute nun dan kha \hiahin a rawn awm a. Tichuan, innghahna bulfuk nei miah lo nunphung (culture) thar diai a rawn piang chho \an ta a ni. Chu nunphungah chuan min thununtu tura innghahna, pipute’n kawng engkima dân an lo neih ang kha kan nei ve ta lo va. Kan rinchhan ber tur nia kan hriat sapho nun dan leh bible lamina nun dan a sawite chu kan han fawm kawp chho ta a. Mahse, bible bera lah chu Hebrai-ho nunphung leh kal dan tarlanna a lo nih si avangin laklawh nunphung (confuse culture) ti mai ang, hnuaiah nun kan chhiar chho ta a lo ni.

            Pawi ta êm êm mai chu, misawnari-te khan hmun danga an lo chhuah tawhna ramte ang bawkin kan nunphung leh chin \han zawng zawngte kha sualah an rawn ngai veka, an rawn dodal nghal kha a ni. Kan pipute hnam nun kha Chanchin Ţha zirtirna nen a inzula a lo inmilzia reng reng kha an hre tlat lo va. Pipute thurochhiah leh thu fing tam zawkte kha kan bible-ah hian a lo awm kim biai tih theih deuh thaw a lo ni reng si a. Pipute nun mausamna leh thlauhthlakna kaltlanga tun huna kan nun chu, hnam dang tin dan hria apiang mi fing, Mizo hnam nun hlui leh tih dan hria apiang mi mawl leh \hing kan ti ta reng a nih hi. Mizo \awng, a aia mawi awm leh tawh chuang lo hiala JF Laldailovate’n an lo sawi tawh hre lo apiang chu changkang lo kan ti ta hial a nih hi!

            Kan pipute nun dan \ha zawng zawng Kristianna hmanga hnawl an nih a, khapbeh an ni kha thil dik lo a lo nihzia Rev Lalngurauvate chuan rawn hriain, ‘Kohhran hi Mizo nun ze \ha Kristianna nena kalkawptir tur leh vawng turin a \angkai a ni’ an ti ta thlawt mai a ni. Rev Liangkhaia te, Rev ZT Sângkhuam te, Rev Zairema te, Rev Lalsawma te pawhin hei hi rawn hre chhuakin an rawn tlangau nasa ta reng a ni. Rev Zairema khan, ‘Kan culture hlui tam tak kan hnawl tak avang hian kan Kristianna hian kan hnam nun a luh hneh lo a ni’ tiin a lo sawi ve ta bawk. Rev C. Rosiam lehkhabu, ‘Mizo Sakhua’ tih, mahse an tihchhuah tak lovah chuan, ‘Hman lai a\ang tawhin Pathian hi Mizote hnenah a lo inpuang tawh a. Chuvangin Mizo Sakhua kan tih pawh kha kan Kristianna hi a lo ni’ a lo ti a. Upa Selethanga pawhin, ‘Lal Isua zirtirna leh kan Mizo nun ze \ha kha a inmil hle si a, hmang ila a sawt phian ang’ a lo ti ve bawk.

            Hun liamtaah kalin hun ral tawhah i han kir leh dawn chhin teh ang. Ka pi leh pute kha an hausa lovin an changkang lo va. Tuma tlawhpawh loh ram pilril berah chengin an khawsak a hniam viau mai. Mahse, chhûngkua leh khawtlang nun inrelbawlna kawngah tuma tluk rual loh, Bible-in nun dan ţha a sawi ang zawng zawng, a taka hmangtute an lo ni tlat si lai hi a ni, kan chhui tur chu. Kha hnam, rinawmna kawnga inelna thianghlim nunpuitu, thingfaka in do, mi lian leh tê inthliarna awm lo, pachhia leh fahrah chhawmdawlna etc ang khawtlang nun kha he khawvela mihring an lo pian achin khawiah mah hmuh leh hriat tur a la awm ngai lo!

            Biblea vaukhanna leh thu fing, vantlang nun dan tur in ziak zawng zawngte hi bible an hmelhriat hma hauha zawmtu leh kengkawhtu an nihna kha engvangin nge tun thleng hian kan ngaihven duh hauh lo va. Zofate Utopia-ah chuan khawtlang nunah invawnna fel tak a awm theih nân ‘Aia upate zah thiamin an thute awihin zawm fo rawh’ tia chu kan hnam nun, tun hnua kan neih chhawnangte hi Mosia khan Israel fate hnenah Lev 9:33-kaltlangin, ‘Lû-a kelsam \ote hmaah chuan i ding zel ţhin tur a ni a, tar hmel chu i zah tur a ni’ a tiin a lo sawi daih tawh a. Khawtlang nunah mi tumahin \awngkam feikibâr, thinkhei zawng leh in\awngelna a awm loh nân; ‘Ţawngkam ţhain sial a man’ an lo ti diam a.

            Solomon-a pawhin he thu vek hi Thuf 12:14-ah, ‘Miin a ţawngkam chhuak rah chu a seng anga, ama kut thiltih ngei chu a hnena hlan a ni ang’ a lo ti daih tawh a. Kan pi leh pute kha sa leh râl beia khawsa ta reng reng ni \hin mah se, mihring hmelma lian ber chu tu a nih an hai hauh lo. Chuvang tak chuan ‘Mihring hmelma ber chu mahni a ni’ an tih laiin Lal Isua chuan Mat 10:36-ah, ‘Mi a hmelmate chu ama chhûngte zinga mi ngei an ni ang’ tiin a lo sawi diam tawh a nih kha. Kan pi leh pute’n kan mi huat zawngte pawi kan sawi loh nân, ‘Mi anchhe lawh chu mahni chungah a tla duh ngai e’ an lo ti ţhin a. Mosia pawhin Lev 20:9 kaltlangin, ‘A nu emaw, a pa emaw anchhe lawh a ni a, a chungah a thisen mawh chu a awm tur a ni’ tihte nen hian danglamna reng a awm lo.

            Kan pi leh pute khan mi nupui khuaikhem kha thil mawi lo leh tenawm a nihzia hriain invaukhanna thu, ‘Uire chu sakeiin a seh duh’ an tih lain Mosia pawhin Lev 20:10-ah, ‘Mi nupui uire, a \henawm nupui uire chu, a uirepa leh a uirenu chu tihhlum ngei tur a ni’ a lo ti reng tawh a lo ni a. Kan pi leh pute khan nu leh pa an chawisângin an zah thiam hle a. ‘Nu leh pa pawisa lo ding chhuak an vâng hle’ tih thu fing an neih chu Kol 3:20-a, ‘Naupangte u, engkimah in nu leh in pate thu zawm rawh u, chu chu Lalpaah chuan a lawmawm si a’ a tih nen eng nge a danglamna ni? Lo leh huan neia ei zawng an nih avangin ramri fel tak kha an nei thlap ţhin a.

            Mahni ram ni lo pui neih tum chu thil mawi lo tawp a nihzia hriain, ‘Huan mawngtawlh chu nu thihna, ramri sawn chu pa thihna’ an lo ti diam a. Duet 19:14 kaltlangin he thu vek hi Mosian Israelte hnenah, ‘LALPA in Pathianin luah tura a pêk che u ram, in luah tur rama a hmaa an lo phun tawh in ţhenawm ramri chu in sawn tur a ni lo. A ţhenawm ramri sawntu chu ânchhe dawngin awm rawh se’ a lo tih diam tawhte hi khawi a\anga an hriat nge ni ang, Hebrai ziaktuin, ‘Hman laiin hnam tin mahni kawng \heuh zawh a phal \hin a. Nimahsela, amah hriattirna awm lovin a siam lo’ a lo tih angin Pathian hriatna kaltlanga an neih a nih ngei a rinawm êm êm a ni.

            He Hebrai lehkhathawna thu lo inziak hi ngaihtuah ngun a ngai khawp mai. Engtin nge bible zirtirna nena inzül tak mai zirtirna kan lo neih ngawt dan? A chunga kan han tarlan bak hi sawi tur tam tak, pipute thurochhiah, bible nena zirtirna thuhmun, tlema a thuchheh danglam hlek hlek, mahse a thu tum inang si heti tak mai tam hi kan lo neih ve ringawt? Pathianin Abrahama hnenah khan thuthlung nghet tak a lo siam a. ‘Kei leh nang leh i hnua i thlahte, an thlah chhawng zelte thleng pawhin ka thuthlung hi, i tân leh i hnua i thlahte tâna an Pathian ni turin, kumkhaw thuthlung atân ka tinghet ang’ tiin hun lo la awm tura hnamte chanchin a sawi a.

            Sam 119-naa Lal Davida hla ang khan, ‘He leiah hian mikhual mai ka ni a, i thupêkte chu ka lakah zep suh ang che’ tiin kan pipute hian an thlahtute Pathian hi an dawr \hin ang tih hi a rinawm hliah hliah ta a. Pu James Dokhuma thu ziak kan tarlan, pipute kha an nitin khawsak dan sakhuanaa khat tlat a ni a lo tih ang chiah khan Lal Davida pawhin, ‘Aw i dânte hi ka va ngaina êm! Nilenga ka ngaihtuah \hin ni’ a lo tih nen hian danglamna reng reng a awm lo a nih hi! He Sam bung bik hi han chhui tak tak chuan, kan Mizo khawtlang nun dan chanchin tarlanna ang mai a lo ni. Lalpa dân dikzia, chung dân zawmnaah chuan himna a awm a, thlamuanna nunin mihring a siam \ha \hin tih kan hmu si a.

            Kawng tinrenga an lo inserhna leh inthununna zawng zawngte kha, ‘Chuvangin kawng tinreng thua i thununna thu zawng zawng chu dikin ka hria a, awm dan dik lo tinrengte hi ka hua a ni’ a lo tih nen hian a inzawl ngang mai a nih hi. ‘Aw Lalpa, nang chu if el a, i rorekte pawh a dik a ni. I thu hriattirte chu fel tak leh rinawm êm êmin thu i pe a’ a han tihte hi Mizo nun kan han sawi takte nen khan laichin hnai ber ang mai an lo nih hi. Duteronomy han en ila, bung 4-naah Pathianin, ‘Ngai teh u, in va luah tur ramah pawh in zawm zel turin LALPA ka Pathianin thu min      pêk ang takin dânte leh rorêlte chu ka zirtir che u a. Chuti chuan, pawm ula, zawm rawh u; chu tak chu, heng dân zawng zawngte hi hria a, “He hnam ropui tak hi mi fing tak leh thil hre mi tak an ni ngei mai,” a tihte kan ni lo ang tih sawi har ka va ti êm!

            Chu mai chu duh tawk lovin, ‘Heti taka fel, dânte leh rorêlte, tuna in hmaa ka zam zawng zawng ang dân nei hi hnam ropui dang tunge awm ve? In fate leh in tute zirtir rawh u’ a tihte kan hnam bak, bible nena inmil zirtirna lo nei thlap hnam dang an awm ve reng em ni? Chung kan dân neihte chu pipute khan a takin an lo nunpui a, Rev David Kyles-ate chuan khawtlang nun duhthusam thleng teuh ber hnam min lo ti ta mai reng a lo ni lo maw? Heng ka ngaihtuah chângte hian a ni, Israel fate Aigupta sala rei tak an tan tawh hnu, an Pathian Jehova pawh an mang hriat ruai tawh laiin Mosia hmanga chhan chhuah an han ni leh, keini pawh khaw chhak lama rei tak kan thang bo tawh hnuah, tuma luah loh ram kan han thleng thla ta nawlh mai a. He ram makzia hi kan chhut tawh ngai em?

            Duet bung 11-ah, ‘In va luah tur ram chu, tlâng te leh ruam leh van ruahtui dawng ram ani zawk a. LALPA in Pathian zawn chhuah ram a ni a; LALPA in Pathian mit chu kum thar a\anga a tawp thlengin a fu reng \hin….in ram ruahtui chu a hun takah, ruahtui tla hmasa leh ruahtui tla hnuhnung chu ka pe ang che u…’ tia Pathianin a lo sawi ang tak ram kha kan ram sik leh sa awm dan leh, ram hmelhmang nen hian a inmilzia hi a mak ngawih ngawih mai a ni! Engvanga ‘Lalpa zawn chhuah ram’ tia inko nge kan nih tihte thleng hian chhut ngun poh leh a mak tulh tulh mai a nih hi! Aigupta rama Israel fate an bo tawh hnu ang bawk khan, keini pawh Pathian kan hnena a lo kal hma hauhin Zawlnei Dârphawka hmangin mumangah min \hawng lawk a, min rawn zawng chhuak ta a nih hi!

            Kan pi leh pute bawk khan thu fing deuh mai, ‘Kawi pawh a kawm a ţhat chuan a rah a \ha, a kawm a ţhat loh leh a rah a ţha lo’ an lo ti ţhin a. Kan Lal Isua pawh khan Mat 7:17-ah, ‘Chutiang bawkin thing ţha apiang a rah ţha ţhin a; thing chhia erawh chu a rah chhe ţhin’ a lo ti diam tawh a nih hi. Thu fing dang hman uar tak an neih, ‘Sunhlu kungah thei dang a rah ngai lo’ tihte hi Lal Isua’n Mat 7:16-a, ‘Hruihlingnei kungah grep rah an lo ngai em ni? Lenhlingah pawh theipui an lo ngai em ni?’ a tih an entawn a ni hran chuang lo! Tin, khawtlang inawpna a ţha ang bawkin hringnun awmzia an man hle a. Thu fing tak tak hmangin an nun kha an thunun ţhin.

            ‘Khawchin leh nau chin a hriat loh’ an lo tite kha Jakoba 4:14 hian a entawn ta em ni zawk tih mai turin, ‘Naktukah chuan engnge lo awm dawn in hre si lo’ a lo ti ve leh zel a. Tin, mahni mihringpui biak chhiat loh tur tih inzirtirin, ‘Lampui chang khatah mi an be chhe ngai lo’ an tih erawh an entawn phak rual loh tur Gen bua, ‘Kalkawngah inhau lo tûrin fimkhur rawh u’ tih nen hian angkhat reng an lo ni. Solomon-a khan Thuf 27:15-ah, ‘Khaw cheng leh hmeichhe ân hmang chu angkhat an ni; chutiang nu chu in khap bet thei dawn em ni?’ a tihte hi kan pi leh pute pawhin fel takin, ‘Khaw cheng ngeu nguau leh nau \ap meng ker kur chu thlem ban theih a ni lo’ an ti ve tho.

            Thuhnu dawn takin , Jak 4:1-in; ‘Lalpa’n rem a tih chuan kan dam ang a, chu mi kha mi kan ti ang,’ a lo tihte hi, ‘Khuanu’n zah a ngai ang a, kan tihlawhtling thei mahna’ tia an lo sawi \hinte hi tun hunah hian kan va mamawh tak êm! Lo nei mi kan niin ram kan chhuahin tuihal leh rilţam chang a awm ţhin a. Chung hunah chuan mi lo-ah kan kalin lo-a ei leh in theih kan ei mai ţhin. Mahse, mi thlai thar leh ei theih kha phurh haw erawh a rem lo thung a. Chutiang bawk chuan Israel fate khan, Lev 23:24 kaltlangin ‘In \henawm grêp huana in kalin in duh tawkin in ei thei a, amaherawhchu in emah in khung tur a ni lo’ an lo inti ţhin. Solomom-a’n Thuf 27:10 kaltlanga, ‘Lamhla taka unau aiin lamhnaia ţhenawmte chu an tha zawk’ a tihte pawh hi, ‘Ţhenawmte hi kan chhûngkhat an ni ngai e’ tiin pi leh pute khan an lo sawi ţhin a.

            Mizoin ‘Ţam tawk apiang a tui’ an tih lah Solomon-a vekin Thuf 27:7-ah, ‘Mi rilţam tân erawh chuan thil khâ zawng zawng pawh a tui’ a lo ti lehzel a. Thenawmte hlutzia hriaiin, ‘Ţhenawmte do aiin khaw sarih do a thlanawm zawk’ an lo tite kha Thuf 14:21 chuan, ‘Tu pawh ţhenawmte hmusit chuan thil a tisual a ni’ a lo ti ve leh zel a. Mikhual thlen chungchang thlengin, ‘Mikhual hnenah engtikah nge i hawn ang ti lovin, eng chen nge i la cham ang ti zawk rawh’ fing taka an lo inzirtirnate hi Paula chuan Heb 13:2 kaltlangin, ‘Mikhualte chungah hmangaih chhuah theihnghilh suh u; chutiang tiin ţhenkhatte’n hre lovin vantirhkohte an lo thleng si a’ a lo ti dim diam tawh a nih hi!

            Mizo nun chu rinawmna kawnga inelna \hin hnam kan ni a. Kutkem neih thil zahthlak tawpkhawk, nupui pasal neih kawnga mite thinhrik hlawhna a lo ni hial tawh \hin. Nasa taka huaisen inzirtir \hin hnam kan lo niin tlawmngaihna chu kan hnam nun laimu ber a lo ni tawh \hin. Upate zah kawnga nasa taka intuaihriam \hin, mite aia huamhap leh duham nih chu mi sawi sep kaina a lo ni tawh \hin a nih kha. Nasa taka tuarchhel inzirtira tuarzuau lutuk ngainep \hin hnam kan ni. Pathian thu kan enin chhel rawh u, min tihna hi a lo va tam êm! Intluktlang taka nun inzirtirin mite tih ai bak baka in leh lo kan neih bik loh nânte khan, chutiang tithei tura ruahmanna an siam dante kha a lo va fing êm!

            Tun huna Mizo nuna langsâr ber, kan theihna apianga rûkrûk tur zawng, a ki pui ber eirûkna avanga kan chhûngril nun chhiat veknate hi, pipute nun lo zawm ni ila heti tak hian kan ramah a hluar lo ang. Chu mai ni lovin heng eirûkna kawnga inhnamhnawihte hi kan thinhrik ngamin kan elsên ngamin kan hmusit hluah hluah tur hi a ni a! ‘Rûkru thangchhuah an awm ngai lo’ an lo tih \hinte kha kan han kalsan ta a, Eirûk hmanga thangchhuahte chu chawimawiin khawtlang leh kohhranah a langsâr ber ber an han ni chho ta a nih hi! ‘Thir dai rûk phei chu mahni thlan laih nân an hmang duh’ ti hialin an lo invaukhan \hin a, chuvangin kan pipute nunah khan mi thil eirûk dun dunna a thleng ve ngai lo reng a ni! An nunah khan rûkrûk hia vanneihna pakhatmah a keng lo, tih hmangin kan hnam nunah he eirûkna hi an lo kap dai \hin a lo ni.

            Tirhkohte Thiltih kan en chuan, Jentail-te khan Lal Isua khan lal leh chhandamtuah an lo pawm khan thil pali chiah bansan tur an neih thu kan hmu a nih kha. Milem biakna sa ei te, sa thisen ei te, sa reh hlum ei leh inngaih zawng kha an bansan tur a nih thu Petera-hova an hnena lehkha an thawnah kan hmu a nih kha. Keini erawh chu khawthlang hnam leh sakhuannain min rawn rûn takah chuan kan nihna zawng zawng bansan kan han tum ta a. Sapho tihdan changkang hria apiang mi changkang, kan Mizo hnam nun hre lo apiang mi vengva leh awh an rawn ni ta a nih hi! Mizo \awng thiam chiang mang lo, sap \awng ki nena lam ri thiam thiamte kan han ngaisâng ta a nia, kan tlukchhiatna hi a ril lo han tih chi a ni mawlh lo!

            Ramhuai hnena kan inthawina leh hmelma do laia mi lû lak kan chin bak kan hnam nunah khan bansan tur reng reng kan nei lo. Mahse, chutia ti ta lo chuan, kan hnam incheina, kan kût, kan hla leh a thlûk nem dam diai, nula tlangval kan inrim dan thianghlim tak, ei kan zawn dan mawi leh \ha, khawtlang kan inawp dan leh sem sem dam dam, ei bil thi thi tih changchawia rorelna kan kalpui dan zawng zawng thlauhthla-a bansan nun kan nei ta a. A rah chhuah chhe lutuk avangin Zoram kan rum a, kohhranin sual a do hneh zo tawh lo va, eng ang pawhin Harhna a lo thleng, ti chamchi mah ila, kan ram tlukchhiatna a umbo thei ta chuang lo a nih zawh tak hi.

            Duhamna, hausak châkna, huamhapna, neih belh zel duhna, hlawk êm êm tumna etc-in kan khat leh sup sup ţhin a. Pathian ni a lo thlen erawhin silhfen bawlhhlawh hlipin thawmhnaw thar diai inbelin lem kan chang leh sup sup ţhin! Kan Mizo mize pawnlanzia hi a ‘Thûk’ tih tur emaw ni, sawi dan thiam pawh a har. Kan lem dan chu -Dâwta inawi tlei ṭhin hnam kan niin dawt lang reng pawh ngaih ṭha taka sawi ṭhin, dik taka sawi aia mawi ti zawk mi kan ni a. Hlo kan thlawh leh ‘Ar hmai tiat lo’ te kan ti a, ‘Van phel tiat’ te kan ti thul. Chutiang chuan kan mizia a siam a, a lang reng mai. Kristianna leh Politik-ah pawh lemchan a tam. Kan hotute hian Drama chang \hinho aiin lemchan an thiam zawk a, a tak emaw ti an tam zel.

            tichuan, engvangin nge tunah hian kan nun a lo chhiat tak êm êm a, kohhranin kan nun a siam \hat zawh tawh loh a, sualna rah chi tinrengte chu nitina kan nunah lo inlâr ta nge an nih? Hei pawh hi kan bible-ah vek hian chiang takin a lo inziak thlap a lo nih hi! Kan tun hunah hian engkim tehfunga kan hman chu sum niin, chu sum ngainatna chu bible vekin ‘Sual tinreng bul’ a lo tih kan nunpui tak vang a lo ni. Pipute thurochhiah leh inzirtirna kaltlanga khawtlang nun nuam leh thianghlim kan lo din tawh ngei chu, pipute inzirtirna kan thlauhthlaka kan nunpui tak loh avangin, Pathian pawh chibai bûk dan dik lo takin kan lo bûk ta a.

            Chu thu chu Sam bu-ah hian chiang taka tarlanin a lo awm ta a nih hi. Tun hunah hian bung danga kan sawi tur, he leia cham hlen tum niawm taka kan inchhek arbawm dan chu bung 49-naah, ‘An rilru ngaihtuah dan chu, nn inte chu kumkhuaa awm tûr ang leh, an awmnate chu chhuan zawng zawng thlenga awm tûr angin…’ tiin kan chanchin a rawn sawi ta a. Tichuan, bung 50-naah heti hian a chhunzawm ta a ni, ‘Mi suaksual hnênah erawh chuan, Pathianin, "Ka thuruat hi eng tiziaa hriattira, ka thuthlung hi eng tiziaa i kâa lam ngun nge i nih? Thunun i hua a, ka thute hi hnung lamah i paih zel si a. Rûkru i hmuhin rem i tihpui a.

             Uirepate lah i kawppui bawk \hin. I kâ hi sual i pe a, i lei hian humna a siam bawk \hin. Ţhu chungin i unau i sawisel a; Mahni nute fapa ngei chu i hek \hin’ a tih zawng zawng kan nunpuizia kan chhiar chho mawlh mawlh dawn a nih tak hi. Hmanah Big Four Conference-ah America President chuan, ‘Mite hi an pianthar loh chuan Ram leh Hnam ṭha siam ka beisei lo’ a tih ang kha kan dinhmun dik tak a lo ni zo ta a nih hi. ‘Keini Mizote chu Ram tâna inpe anga insawiin a phệnah sum leh hamṭhatna an chang ru si. Pathian tâna inpe, mahni hlimna apiang ûm si te an tam’ tiin Rev Thansiamate chuan kan nihna dik tak an lo puang fel der tawh a lo ni e.